Γεωργία Μπακάλη
Ο Δήμος Παρανεστίου και ο Σύλλογος «Φίλοι Αρχαιολογικού Μουσείου Δράμας, Πολιτιστικών και Φυσικών Μνημείων Πόλης και Περιοχής Δράμας» διοργάνωσαν πρόσφατα στο Κοινοτικό Κατάστημα της Αδριανής την εκδήλωση «Ο ξεχασμένος οβελίσκος: Μια σημαντική ελληνική ιστορία, μια μεγάλη τοπική ευκαιρία» με ομιλητή τον ομότιμο καθηγητή του ΑΠΘ Ευάγγελο Λιβιεράτο.
Η εξαιρετική ομιλία του καθηγητή Λιβιεράτου ήταν ένα γοητευτικό storytelling με ιστορικό, επιστημονικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον. Προπάντων στάθηκε αφορμή να θυμηθούμε όχι μόνο τον ξεχασμένο από την τοπική μας κοινότητα οβελίσκο αλλά και την ιστορία πίσω από τον οβελίσκο. Την ιστορία του Αλεξάνδρου Ν. Μαυροκορδάτου, το σύντομο, πλην όμως στιβαρό, πέρασμά του από την περιοχή μας αλλά και το αδόκητο τέλος του.
«Εταιρεία Οθωμανικών Σιδηροδρόμων Σύνδεσης Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινούπολης: Ομόλογο και μετοχή των 500 Φράγκων: Αρ. 18.743, 23.3.1893.
Στις 8 Οκτωβρίου 1892 η οθωμανική κυβέρνηση παραχώρησε για 99 χρόνια το προνόμιο για την κατασκευή και εκμετάλλευση της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Δεδέαγατς στον Γάλλο τραπεζίτη της Κωνσταντινούπολης René Beaudouy. Τον Μάρτιο του 1893 ιδρύθηκε η «Compagnie de Chemin de Fer Ottoman Jonction Salonique-Constantinople», γνωστή ως JSC, με έδρα την Κωνσταντινούπολη και μετοχικό κεφάλαιο 15.000.000 γαλλικών φράγκων (30.000 μετοχές των 500 φράγκων), ενώ σχεδόν συγχρόνως εκδόθηκε και ομολογιακό δάνειο αξίας 160.000.000 γαλλικών φράγκων με επιτόκιο 3% και λήξη το 1991 (300.000 ομόλογα των 500 φράγκων).
Η γραμμή των 447 χιλιομέτρων εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 1896 με 28 ενδιάμεσους σταθμούς και διάρκεια ταξιδιού 13 ώρες. Τα οφέλη της γραμμής αυτής έγιναν εμφανή όταν ένα χρόνο μετά την ολοκλήρωσή της, κηρύχθηκε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 και κατόρθωσαν οι Τούρκοι μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να μεταφέρουν στη Θεσσαλονίκη 172.000 άνδρες, 37.000 άλογα και 10.000 τόνους πυροβόλων. Μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, το υπό γαλλική εκμετάλλευση δίκτυο των Ανατολικών Σιδηροδρόμων διαιρέθηκε σε δύο τμήματα με έδρες την Κωνσταντινούπολη, για το τουρκικό τμήμα, και την Αλεξανδρούπολη για το ελληνικό. Το ελληνικό τμήμα δεν εξαγοράστηκε από τους ΣΕΚ και παρέμεινε υπό εταιρικό καθεστώς στην Γαλλοελληνική Εταιρεία έως το 1954.
(Πηγή: Ψηφιομνήμων ΑΠΘ, αρχεία & συλλογές στο: https://archives.lib.auth.gr)
Πριν από έναν περίπου χρόνο (31 Ιουλίου 2024) από τις στήλες τούτης εδώ της εφημερίδας δημοσιεύτηκε άρθρο μας με τίτλο: «Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος: (1862-1895): “Ο μάρτυς της σιδηροδρομικής γραμμής” Παρανεστίου-Νέστου».1 Με το μικρό αυτό αφιέρωμα θελήσαμε να ξεθάψουμε από τη λήθη ένα ιστορικό πρόσωπο και να θυμηθούμε τη σύνδεσή του με την τοπική μας ιστορία. Πιο συγκεκριμένα εκείνη που αφορά την ιστορία της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Δεδέαγατς (σημ. Αλεξανδρούπολη), η οποία εγκαινιάστηκε το 1896. Ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος ήταν εγγονός του ομώνυμου πολιτικού της Επανάστασης του 1821 Αλεξάνδρου Ν. Μαυροκορδάτου (1791-1865), γιος του γεννημένου στην Τεργέστη διπλωμάτη και πολιτικού Νικολάου Α. Μαυροκορδάτου (1837-1903) και σύζυγος της Ραλλούς Μουρούζη, κόρης του Κωνσταντίνου Μουρούζη, γόνου της γνωστής φαναριώτικης οικογένειας από την Τραπεζούντα. Ο σπουδαγμένος στην Ευρώπη Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος εξειδικεύτηκε στην Τοπογραφία και Χαρτογραφία και ήταν αυτός που εκπόνησε τους πρώτους ελληνικούς χάρτες. Μετά την παραίτησή του από το Γεωδαιτικό Απόσπασμα (τη μετέπειτα Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού), εντάχτηκε στο δυναμικό της γαλλοβελγικής εταιρείας Jonction, που κατασκεύαζε την περίοδο 1893-1896 τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκη-Δεδέαγατς. Στον τριαντατριάχρονο αρχιμηχανικό είχε ανατεθεί η κατασκευή του δυσκολότερου τμήματος της γραμμής στην περιοχή που τότε ονομαζόταν Μπούκια (σημ. Παρανέστι). Στις αρχές Μαΐου του 1895 ο Αλέξανδρος «προσβληθείς υπό ελώδους πυρετού, επιπολάζοντος κατά τα μέρη εκείνα διά τα αφθονούντα έλη, εξεμέτρησε την Κυριακή το ζην εν Μπουκ παρά την Δράμαν μακράν των οικείων […]».
Στον απόηχο, λοιπόν, της πρόσφατης εκδήλωσης κάποιες λεπτομέρειες της κηδείας και της ταφής του που δε φωτίστηκαν αξίζει, νομίζω, για τη μνήμη του πρόωρα χαμένου Αλεξάνδρου να τις παραθέσουμε. Οι συνεργάτες του από το Παρανέστι μετέφεραν οδοιπορικώς με άμαξα τη σορό του στην Καβάλα. Φτάνοντας εκεί το πρωί της Δευτέρας, την απόθεσαν σε φέρετρο στο Ελληνικό Προξενείο. Οι γιατροί του υγειονομείου της πόλης φρόντισαν για τη διατήρηση του νεκρού σώματος, το οποίο έθεσαν σε θήκη μολύβδου. Ο πατέρας του εκλιπόντος Νικόλαος Μαυροκορδάτος από την Κωνσταντινούπολη όπου βρισκόταν (πρεσβευτής τότε της Ελλάδας) ζήτησε να ενταφιαστεί στο μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας. Επειδή όμως έλειπαν τα μέσα για την ταρίχευση, αποφασίστηκε να ενταφιαστεί στην Καβάλα. Φέρεται δε να δήλωσε την ημέρα της ταφής ότι «μετά τον απαιτούμενον κατά τα εκκλησιαστικά έθιμα χρόνον θα μετακομίσω τα οστά αυτού εις Αθήνας».2 Εκεί άλλωστε βρίσκονταν οι τάφοι των Μαυροκορδάτων.
Εντυπωσιάζει η επισημότητα των νεκρικών τελετών. Οι σημαίες όλες των Προξενείων και των ιστιοφόρων κυμάτιζαν μεσίστιες. Στις τελετές συμμετείχαν οι οθωμανικές Αρχές της Καβάλας, ο μουτασερίφης Δράμας, Πρόξενοι ευρωπαϊκών κρατών, οι Έλληνες πρόκριτοι της πόλης, οι διευθυντές των ξένων καπνεμπορικών οίκων και του κρατικού Οθωμανικού Μονοπωλίου. «Άπασα η πόλις επενθηφόρει» την ημέρα της κηδείας. Τα καταστήματα και οι καπναποθήκες ήταν κλειστά και την ημέρα της κηδείας και της ταφής. Τις τελετές παρακολούθησαν πάνω από 15 χιλιάδες άνθρωποι. Εκφωνήθηκαν τρεις επικήδειοι και ο τοπικός ποιητής Ι. Κωνσταντινίδης απήγγειλε έμμετρο μοιρολόγι.
Στους επικήδειους που εκφώνησαν επιφανείς μουσουλμάνοι αποτυπώνεται η στενή σχέση τους με την οικογένεια Μαυροκορδάτου. Ο Ρεσάτ βέης, γαμπρός του μουτασερίφη Δράμας Χουρσίτ βέη και αυτοκρατορικός επίτροπος της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Δεδέαγατς, τόνισε τους φιλικούς δεσμούς που τον ένωναν με τον Αλέξανδρο, εγκωμίασε το σπάνιο ήθος του εκλιπόντος, που «έπεσε μάρτυς της σιδηροδρομικής γραμμής». Ο Νεσιέτ βέης, αυτοκρατορικός επίτροπος και αυτός της ίδιας σιδηροδρομικής γραμμής, αναφώνησε σε μια αποστροφή του λόγου του: «Πώς να μη χύσω δάκρυα θλίψεως, ενώ απώλεσα τον νέον συστρατιώτην μου, φίλον των Οθωμανών!!».3
Η Νομαρχιακή Επιτροπή που συστήθηκε στη Δράμα το 1926 για να μετονομάσει τα μουσουλμανικά και σλαβόφωνα χωριά θυμήθηκε τον Αλέξανδρο Ν. Μαυροκορδάτο. Ο ίδιος ο Θεόφιλος Αθανασιάδης, πρόεδρος της επιτροπής σημειώνει ότι δόθηκε στο χωριό Λιμποτούν το όνομα Μαυροκορδάτος προς τιμήν του μηχανικού.4 Η Επιτροπή εκείνη μας έδωσε τη σκυτάλη. Να αναδείξουμε αυτή την ιστορία πολλαπλώς, συνδυάζοντας αυτές τις παρακαταθήκες με τις προοπτικές του τόπου μας. Προς την κατεύθυνση αυτή το Μουσείο Τρένων της πόλης μας νομίζουμε ότι θα μπορούσε να αναδειχτεί καλύτερα και παράλληλα να αναδείξει το πολιτισμικό απόθεμα που συνδέεται με την ιστορία του σιδηρόδρομου. Η πρόταση που είχαμε υποβάλει για την ονομασία του Μουσείου σε Μουσείο Αλέξανδρου Ν. Μαυροκορδάτου γίνεται πάλι επίκαιρη. Mε κριτήρια προβολής και επικοινωνιακής αποτελεσματικότητας μια τέτοια ονομασία θα περιβάλει αυτό το υπέροχο Μουσείο με πρόσθετο κύρος και ακτινοβολία.
Φωτογράφιση σε σιδηροδρομική γέφυρα του ποταμού Νέστου.
Στην φωτογραφία αναγράφεται: Γέφυρα Νέστου, 6/6/1937. ΦΩΤΟ Νικολέρης
(Συλλογή Ξένιας Αργυροπούλου)
Ο Σύλλογος ΜΕΑΣ «ΗΦΑΙΣΤΟΣ» Σιδηροδρομικών και Φίλων Σιδηροδρόμου Δράμας με την ευγενική υποστήριξη Δραμινών χορηγών καταβάλλει αξιέπαινες προσπάθειες να διασώσει από την καλπάζουσα φθορά αυτή την πολύτιμη κληρονομιά. Ζητούμενο είναι η αναβάθμιση των χώρων του Μουσείου, ο ανασχεδιασμός του και η λειτουργική προβολή των εκθεμάτων του, η αποκατάσταση τα νεότερων κτιρίων του, η δημιουργία ανοιχτών χώρων αναψυχής και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, η ανάπλαση της γύρω περιοχής και η δυναμική ματιά προς το μέλλον. Πάνω στους άξονες αυτούς θα μπορούσε να δομηθεί η νέα ταυτότητα του Μουσείου. Αν το πολιτισμικό αυτό κεφάλαιο προσεγγιστεί από τις τοπικές Αρχές και τους αρμόδιους φορείς ως μια σημαντική πρόκληση για τον τόπο μας, τότε θα χρειαστεί να εκπονηθεί ένα πρότζεκτ, ένα οργανωμένο στρατηγικό σχέδιο με όραμα και επενδυτικό πρόσημο για τη νέα εποχή του Μουσείου.
1 Γεωργία Μπακάλη – Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης, «Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος: (1862-1895): “Ο μάρτυς της σιδηροδρομικής γραμμής” Παρανεστίου-Νέστου», Χρονικά της Δράμας, 31.7.2024.
2 Για την κηδεία και την ταφή βλ. Νεολόγος, 9, 15 & 17 Μαΐου 1895.
3 Νεολόγος, 24 Μαΐου 1895.
4 Θεόφιλος Δ. Αθανασιάδης, Οικονομική Στατιστική του Νομού Δράμας 1927, Δράμα 1928, σ. 9-10 & 93.
(Το άρθρο αυτό αναρτάται στη συνέχεια στην ιστοσελίδα για την ιστορία και τον πολιτισμό της Δράμας: pylidramas.gr )