Συνέντευξη: Μίλτος Σιμόπουλος
Η Γεωργία Μπακάλη, διδάκτωρ ιστορίας, ασχολείται συστηματικά, τα τελευταία περίπου είκοσι χρόνια, με την ιστορία τής Δράμας. Εύλογα λοιπόν ξεκίνησα να διαβάζω με ενδιαφέρον το τελευταίο βιβλίο της που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επίκεντρο, «Η γένεση της νέας Δράμας. Προσφυγική αποκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση», σε φιλολογική επιμέλεια του Δημήτρη Ι. Σφακιανάκη και εισαγωγή του ιστορικού Νίκου Ανδριώτη.
Παρόλο που γνωρίζω τη δουλειά της κυρίας Μπακάλη από τα βιβλία, τα επιστημονικά άρθρα της (μερικά φιλοξενήθηκαν στα «ΧΡΟΝΙΚΑ της Δράμας») και από κείμενά της στην ιστοσελίδα που διατηρεί με τον Δημήτρη Σφακιανάκη, την pylidramas.gr, βρίσκω εξαιρετικά αξιοσημείωτη τη δουλειά που καταθέτει σ’ αυτό το βιβλίο της. Εντυπωσιάζει ο τεράστιος πλούτος στοιχείων και πληροφοριών, που νομίζω πρώτη φορά έρχονται στο φως για την ιστορία της περιοχής μας, στηριγμένων σε μια εξαντλητική βιβλιογραφία και έρευνα σε αρχειακές πηγές. Το βιβλίο της αποτελεί μια εμπεριστατωμένη διερεύνηση για το πώς προέκυψε η νέα Δράμα, πώς η περιοχή μας αποτίναξε το οθωμανικό παρελθόν της και διαμόρφωσε μια νέα ταυτότητα.
Η συνέντευξη που ακολουθεί φωτίζει ενδιαφέρουσες πτυχές για τα περιεχόμενα του βιβλίου και την ιστορία της Δράμας.
– Στον Πρόλογο του βιβλίου σας ο καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, επισημαίνει ότι η μελέτη σας δεν είναι μόνο μια «τοπική» ιστορία. Τι ακριβώς σημαίνει αυτό τη στιγμή που ο τίτλος του βιβλίου σας εστιάζει στη Δράμα;
Νομίζω εύστοχα επισημαίνει ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου ότι η Δράμα παρουσιάζεται ως μελέτη περίπτωσης, οι συνθήκες της οποίας βρίσκουν εφαρμογή σε άλλες περιοχές, ιδίως στους νομούς της Καβάλας και των Σερρών όπου η προσφυγική εγκατάσταση αντιμετώπιζε τα ίδια περίπου προβλήματα αλλά και τις ίδιες προκλήσεις. Το βιβλίο αναδεικνύει την τοπικότητα και τη μικροϊστορία της αποκατάστασης, δίνει δηλαδή επιμέρους εικόνες, π.χ. τι έγινε στα παραμεθόρια χωριά μας ή ακόμη πώς οικοδομήθηκαν οι αστικοί συνοικισμοί. Ξεδιπλώνει το τοπικό «παρασκήνιο» πίσω από τη «βιτρίνα», πίσω από το τιτάνιο έργο της αποκατάστασης. Μας λέει τι βίωσαν εδώ οι πρόσφυγες μέσα από τις καταγεγραμμένες μαρτυρίες τους. Στο βιβλίο υπάρχει πλούσια ονοματολογία, γιατί έχει σημασία να φανούν προσωπικές ή οικογενειακές περιπέτειες. Σημερινοί απόγονοι της πρώτης γενιάς προσφύγων θα αναγνωρίσουν πολλά από τα ονόματα αυτά. Η δική μας τοπικότητα λοιπόν, και κάθε τοπικότητα, με τις γεωγραφικές, οικονομικές κοινωνικές και ιστορικές ιδιαιτερότητές της, φωτίζει πληρέστερα τη μεγάλη εικόνα του προσφυγικού ζητήματος. Αυτό βοηθά την επιστημονική έρευνα στην κατανόησή του.
– Έχετε συγγράψει με τον Δημήτρη Σφακιανάκη το ιστορικό φωτογραφικό λεύκωμα «Η Δράμα των προσφύγων. Αφιέρωμα μνήμης» (2019), το οποίο παρουσιάσαμε από τις στήλες μας. Γιατί ασχοληθήκατε ξανά με το θέμα αυτό;
Το λεύκωμα αυτό, που εκδόθηκε χάρη στην ευγενική χορηγία της εταιρείας Raycap, τιμά την πρώτη γενιά προσφύγων. Ενόψει της επετείου των 100 χρόνων από το 1922, θέλαμε να αφηγηθούμε την εμπειρία της εγκατάστασής τους αξιοποιώντας ανεπίσημες, αδημοσίευτες και αθησαύριστες πηγές (φωτογραφίες, έγγραφα κτλ) που βρίσκονταν στην κατοχή ιδιωτών. Η αλήθεια είναι ότι το προσφυγικό ζήτημα παραμένει ανεξάντλητο θέμα, όπως διαπιστώνω διερευνώντας το από το 2006-2007 στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής εργασίας μου. Το παρόν βιβλίο επιχειρεί να αναδείξει τους πολλαπλούς μετασχηματισμούς που προκάλεσε ο εκτεταμένος εποικισμός της περιοχής μας, συγχρόνως μας προτείνει να κοιτάξουμε αναδρομικά τη μεσοπολεμική Δράμα και μέσα από τη σημερινή σκοπιά μιας σχεδόν ανύπαρκτης αναπτυξιακής πολιτικής, μιας υπολειπόμενης γεωργικής οικονομίας και μιας εγκαταλειμμένης μεθορίου. Γενικότερα, το βιβλίο παρουσιάζοντας εκείνο το παρελθόν μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε πραγματικότητες του παρόντος.
– Τι σήμαινε τελικά η εγκατάσταση τόσων χιλιάδων προσφύγων στην περιοχή μας;
Στην πόλη της Δράμας το 1927 καταγράφονται 34.000 και στην αγροτική περιφέρεια πάνω από 58.000. Η πόλη διπλασίασε τον αριθμό της σε σχέση με την απογραφή του 1920. Στα χωριά όμως η αλλαγή ήταν κυρίως εθνολογική/εθνοτική, τους ανταλλάξιμους μουσουλμάνους και τους σλαβόφωνους που μετανάστευσαν αντικατέστησαν Έλληνες πρόσφυγες. Μέσα από αυτές τις πολύπτυχες ανακατατάξεις μια νέα Δράμα γεννιέται μετά το 1922. Ένας νέος κόσμος, ο κόσμος των προσφύγων, υπήρξε ανανεωτής και συνδημιουργός της σύγχρονης Δράμας γονιμοποιώντας κάθε κύτταρο της τοπικής κοινωνίας. Η πόλη επεκτάθηκε και εξωραΐστηκε, η ύπαιθρος αναδιαρθρώθηκε, ενώ οι ορεινοί τομείς, παρά τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν και τη διαρροή των εποίκων, αναζωογονήθηκε με τις παρεμβάσεις της ΕΑΠ, ιδίως του αντιπροέδρου της Sir John Hope Simpson, του Κράτους και των τοπικών Κοινοτήτων.
– Στο βιβλίο σας αναφέρεστε σε αρκετά σημεία στις σχέσεις γηγενών και προσφύγων. Γιατί δεν ήταν εύκολες τα πρώτα χρόνια, αφού ήταν ομόθρησκοι και ομοεθνείς;
Να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν ήταν η πρώτη φορά που έφταναν πρόσφυγες για εγκατάσταση στη Δράμα. Από το 1913 αλλεπάλληλα ήταν τα προσφυγικά ρεύματα από διάφορες περιοχές της Βουλγαρίας, από τον Καύκασο, από την Ανατολική Θράκη και τα παράλια της Μικράς
Ασίας. Αλλά η πλημμυρίδα του 1922 κατέκλυσε ορμητικά την πόλη προκαλώντας στεγαστική ασφυξία. Οι γηγενείς υπέστησαν σοκ. Η πόλη, χωρίς διαθέσιμα σπίτια, χωρίς δίκτυο υδροδότησης και ηλεκτροφωτισμό ήταν μια υγειονομική βόμβα. Η κεντρική Πλατεία γέμισε παράγκες, στα σχολεία στεγάζονταν πρόσφυγες, δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι επιτάχθηκαν, η επαιτεία, η λωποδυσία και τα περιπλανώμενα ορφανά, η πορνεία στην οποία εξωθούνταν ορφανές κοπέλες και τα έκθετα βρέφη ήταν φαραωνικές πληγές. Όλα αυτά ενοχλούσαν. Σκεφτείτε όμως και την ανατολίτικη κοψιά των περισσότερων προσφύγων. Τα διάφορα ιδιώματα, η τουρκοφωνία πολλών, η ενδυμασία τους, γενικά η κουλτούρα και τα ήθη τους ξένιζαν. Στα χωριά η συγκατοίκηση γηγενών και προσφύγων πυροδοτούσε τριβές και αιματηρές συγκρούσεις για λίγα στρέμματα γης ή για διαφιλονικούμενες γαίες, για λόγους δηλαδή οικονομικούς. Στους σλαβόφωνους πληθυσμούς των παραμεθόριων χωριών ασκήθηκαν μεγάλες πιέσεις από τις τοπικές Αρχές να μεταναστεύσουν στη Βουλγαρία για να εγκατασταθούν πρόσφυγες, με αποτέλεσμα να προκαλούνται διάφορα επεισόδια.
– Διαβάζοντας το κεφάλαιο για τα παραμεθόρια ορεινά χωριά, προκαλεί εντύπωση γιατί στάλθηκαν πρόσφυγες αφού πολλοί δεν ήθελαν να πάνε εκεί;
Η εγκατάσταση στην παραμεθόρια ζώνη ιδίως στον τομέα του Κάτω Νευροκοπίου, σε μια ευαίσθητη γεωγραφικά περιοχή εξυπηρετούσε έναν εθνικό σκοπό: τον εποικισμό μιας περιοχής κρίσιμης για τα εθνικά σύνορα. Στο πλαίσιο τότε του έθνους κράτους ήταν ζωτικής
σημασίας να κατοικηθεί από Έλληνες, να ομογενοποιηθεί εθνικά και πολιτισμικά η περιοχή, να θωρακιστούν τα σύνορα, άρα οι πρόσφυγες έπαιζαν σημαντικό ρόλο ως ζωντανή άμυνα. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν προπάντων Πόντιοι πρώην οπλαρχηγοί που έγιναν οι νέοι ακρίτες. Υπήρχαν βέβαια και λόγοι οικονομικοί. Με τον εποικισμό των τομέων του Σιδηρόνερου και του Παρανεστίου δε θα έμεναν ανεκμετάλλευτες οι πλουτοπαραγωγικές αυτές περιοχές που διέθεταν τα σπίτια και τα κτήματα των ανταλλαγέντων μουσουλμάνων.
– Πόσο αλλάζει τελικά την κοινωνία η έλευση των προσφύγων;
Οι πρόσφυγες ήρθαν με ένα βαρύ φορτίο, κουβαλούσαν τον πόνο του ξεριζωμού, τις τραυματικές ιστορίες τους και τις απώλειές τους αλλά και τον πολιτισμό τους και τις ελπίδες τους. Παρά τις διαφορές με τους ντόπιους, κατάφεραν να ενσωματωθούν και να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους. Η Δράμα μεταλλάχθηκε όχι μόνο πολεοδομικά με την ανέγερση προσφυγικών συνοικισμών αλλά και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Ήρθαν άνθρωποι που ασκούσαν νέα επαγγέλματα, άλλοι ήταν λόγιοι, επιστήμονες, άλλοι αγρότες ή αστογεωργοί, άλλοι χειρώνακτες, εξειδικευμένοι τεχνίτες, και μάλιστα όχι μόνο άντρες αλλά και γυναίκες επαγγελματίες που διατηρούσαν εργαστήρια ραπτικής ή πιλοποιίας. Και βέβαια χιλιάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά απασχολούνταν στις καπναποθήκες, άρα δημιουργήθηκε ένα πλατύ εργατικό στρώμα. Αυτές ήταν τεκτονικές αλλαγές στη μεσοπολεμική Δράμα.
– Έχετε την αίσθηση ότι υπάρχει αυτό που λέμε μνήμη της προσφυγιάς; Πού θα μπορούσαμε να την ανιχνεύσουμε;
Ασφαλώς και υπάρχει. Μπορούμε, για παράδειγμα, να ανιχνεύσουμε τη μνήμη αυτή, παρά τις αλλοιώσεις, στην ταυτότητα της πιο χαρακτηριστικής συνοικίας, της Νέας Κρώμνης, που διατηρεί μια τοπικότητα με προσφυγικό χαρακτήρα, ό,τι δηλαδή έχει απομείνει από εκείνο τον πρότυπο συνοικισμό, με τις αγρεπαύλεις της, το σχολείο, τη Λαυρεντιανή Μονή, το Πάρκο των Κομνηνών και τη Βιβλιοθήκη της. Προπάντων υπάρχει στον πολιτισμό μας ως άυλη κληρονομιά. Σκεφτείτε λέξεις, ονόματα, οδωνύμια, συνήθειες, συνταγές, μουσικές, χορούς, ήθη και έθιμα, παραδόσεις που καθορίζουν μέχρι και σήμερα την ταυτότητα των σημερινών Δραμινών. Την κληρονομιά αυτή κρατάμε ζωντανή τόσο εμείς οι επίγονοι όσο και δραστήριοι Πολιτιστικοί Σύλλογοι.