Η νέα Δράμα: η άναρχη επέκταση της εξελληνισμένης πόλης

Αφιέρωμα των “Χ” στην Εκατονταετηρίδα 1922-2022, κάθε Δευτέρα

0
3119
Μουσουλμάνες τσιγγάνες (όπως σημειώνεται στην πίσω όψη της φωτογραφίας), φορτωμένες πουρνάρια, ανυπόδητες, στην Κεντρική Πλατεία της Δράμας (Δεύτερη Βουλγαρική Κατοχή, 1916-1918). Στο βάθος αριστερά το Εσκί Τζαμί. (Αρχείο Στράτου Κασμερίδη)

Αφιέρωμα των «Χ» στην Εκατονταετηρίδα 1922-2022, κάθε Δευτέρα


 

Γεωργία Μπακάλη – Δημήτρης Σφακιανάκης

Πριν από την έλευση των προσφύγων, η πόλη της Δράμας ήταν ένα μικρό αστικό κέντρο (15.263 κάτοικοι κατά την απογραφή του 1920) και μια εθνοτικά οργανωμένη πόλη. Οι άνθρωποι ζούσαν σε τρεις διακριτές ομοιογενείς συνοι­κίες: τη μουσουλμανική, τη χριστιανική και την εβραϊκή. Η συνεχής κατοίκηση μουσουλμάνων για 550 περίπου χρόνια καθιστούσε τη Δράμα τουρκόπολη. Μέχρι το 1924 στον ανατολικό μουσουλμανικό τομέα της πόλης κυριαρχούσε το ανατο­λίτικο στοιχείο με την πυκνή δόμηση, τα καλντερίμια, τα τζαμιά, τους μεντρεσέδες και το κονάκι του Δράμαλη.

Μετά την αναχώρηση των μουσουλμά­νων, το μεγαλύτερο μέρος των προσφύ­γων, τα 3⁄4, εγκαταστάθηκε σε ανταλλάξιμα οικήματα. Τι ήταν όμως τα περισσότερα από αυτά; Μονώροφα «ή μάλλον ισόγειαι μονοκατοικίαι, χρησιμοποιούμεναι ως τοιαύται από τους γύφτους, ων έβριθεν η πόλις αύτη». Ολόκληρες συνοικίες κατοικούνταν «παρά των γύφτων» που κι αυτοί, ως μουσουλμάνοι ανταλλάξι­μοι, αναχώρησαν από την πόλη. Έμεινε όμως για χρόνια η ονομασία: «Γύφτικα, δηλαδή γυφτομαχαλάδες ή καλύτερα τενεκεδομαχαλάδες». Στον σχετικό χάρ­τη που παρατίθεται, διακρίνονται στον εκτεταμένο ανατολικό τομέα της πόλης οι πολυάριθμες κατοικίες των μουσουλμά­νων (με αριθμημένη καταγραφή από τις υπηρεσίες της εποχής).

Αντίθετα, στον δυτικό τομέα της πόλης μπορεί ακόμα και σήμερα ο περιηγητής να εντοπίσει μεγαλοπρεπείς καπναπο­θήκες καθώς και τις περισσότερες νεο­κλασικές (τέλη του 19ου αρχές 20ού αι.) κατοικίες γηγενών Ελλήνων, σε σχέση με τις ελάχιστες σχετικά, που οικοδομήθηκαν στον ανατολικό τομέα από εύπορους πρόσφυγες. Σήμερα ανηφορίζοντας την οδό Σκρα, δεξιά μας αντικρίζουμε κάποιες προσόψεις αστικών σπιτιών σε εκείνη την αλλοτινή προσφυγική κυψέλη…

Μια διαφορετική πόλη αναδύεται

Με την εγκατάσταση του προσφυγικού πληθυσμού μεταβλήθηκε η εθνολογική σύνθεση, ανατράπηκαν οικιστικές δομές και κοινοτικές μορφές διαβίωσης αιώνων, ενώ πολιτισμικά χαρακτηριστικά της πό­λης διαφοροποιήθηκαν μέσα στη διαδοχή των πολιτισμών. Στόχος ήταν να απα­λειφθεί το μουσουλμανικό παρελθόν και να εκφραστεί χωροταξικά-πολεοδομικά η νέα πραγματικότητα. Αλλοτινά τζαμιά (όπως το Εσκί Τζαμί, ο σημερινός ναός του Αγίου Νικολάου) μετατράπηκαν σε εκκλησίες για τις λατρευτικές ανάγκες των Δραμινών, ντόπιων και προσφύγων. Σήμερα ελάχιστοι θύλακες-ίχνη της οθω­μανικής ιστορίας και του πολιτισμού έχουν απομείνει: το Τέμενος Σιντριβανίου και το Αράπ Τζαμί. Με τη χωροθέτηση των πρώτων προσφυγικών συνοικισμών, όπως του Μικτού Προσφυγικού Συνοι­κισμού (Θρακιωτών και Μικρασιατών) μεταξύ των οδών Φιλίππου και Σκρα, στον χώρο εγκαταλελειμμένων μουσουλ­μανικών νεκροταφείων, και την ίδρυση γύρω από τον αρχικό αστικό πυρήνα συνοικισμών-δορυφόρων συντελέστηκε το πέρασμα από την οθωμανική στην εξελληνισμένη πόλη. Μεταλλάχτηκε πο­λεοδομικά, κτιριακά και κοινωνικά. Ήδη κατά τον Μεσοπόλεμο (με το πολεοδομικό σχέδιο του 1930) η πόλη διαμορφώθηκε σε ένα μωσαϊκό από οικιστικές ενότητες, τόσο αστικές (Συνοικισμός Περίθαλψης, Βορειομακεδόνων, Κρατικός Συνοικισμός, Ακρόπολη κ.ά.) όσο και αστικοαγροτικές (Νέα Κρώμνη, Νέα Στενήμαχος) και με σαφή εθνοτοπική ταυτότητα (π.χ. Συνοικι­σμός Ορτακινών, 40 Εκκλησιών).1

Χάρτης καταγραφής αριθμημένων πρώην μουσουλμανικών ιδιοκτησιών και αποτύπωσης των πρώτων προσφυγικών συνοικισμών στον εκτεινόμενο δεξιά του ρέματος (τσάι) Μοναστηρακίου μουσουλμανικό τομέα της πόλης. Σχεδιάστηκε, σύμφωνα με τις ενδείξεις, το 1923 και προοικονομεί την άναρχη οικιστική ανάπτυξη της Δράμας, που θα οριστικοποιηθεί με το νέο σχέδιο πόλεως (εγκρίθηκε ακρωτηριασμένο το 1930 και επεκτάθηκε το 1933).
Υπηρεσία Πολεοδομίας Δράμας

Η μετάλλαξη όμως συνεχίστηκε. Από μια μεσοπολεμική προσφυγούπολη έγινε μια πολυκατοικιούπολη της αντιπαροχής. Τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80 κορυ­φώθηκε ο πολεοδομικός και οικιστικός βιασμός της πόλης. Οι πρώην γειτονιές έγιναν οικοδομικά τετράγωνα. Οι μονώ­ροφες κατοικίες έγιναν πολυκατοικίες. Η συμβίωση από κοινοτική έγινε αστική. Για τους Δραμινούς, τους γεννημένους μέχρι και τη δεκαετία του ’50, η αλλοτινή Δράμα έγινε σήμερα η παλιά πόλη της νοσταλγί­ας και των παιδικών βιωμάτων τους.

Την αλλαγή εικονογραφεί με οδυνηρό ξάφνιασμα ο Δραμινός ακαδημαϊκός Νάσος Βαγενάς: «Ομολογώ ότι όταν επέ­στρεψα, μετά από ένα τέταρτο του αιώνα, τρόμαξα. Είχα φύγει από μια τουρκόπολη διανθισμένη με μερικά νεοκλασικίζοντα κτίσματα και με καπνομάγαζα, και γύρισα σε μια πολυκατοικιούπολη. Η αλλαγή στη μορφή της πόλης ήταν –για μένα− συ­γκλονιστική».2

Φωτογραφία: Σάκης Γαλόπουλος
Σπίτια από την εποχή του Μεσοπολέμου, στην οδό Σκρα, κοντά στη γωνία με την οδό Βεργίνας. «Το γαλάζιο σπίτι σφηνωμένο ανάμεσα στα άλλα χρωματιστά, θα μπορούσα να το είχα δει στην Αθήνα […] και να μη με ξένιζε και τα άλλα δύο με τις επικλινείς στέγες θα μπορούσα να τα είχα δει στα Πριγκιπονήσια».
Νίκος Βατόπουλος, Όπου και να ταξιδέψω. Περπατώντας σε 24 πόλεις, εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2019, σ. 69.
Οι μνήμες από τον Κρατικό προσφυγι­κό συνοικισμό (τα Κρατικά) που άλλαξε μεταπολεμικά, και οι αναμνήσεις μιας αλλοτινής ζωής αποτυπώνονται νοσταλ­γικά στην ποιητική γραφή του Δραμινού −δεύτερης γενιάς προσφύγων− Νίκου Κωνσταντινίδη:3

ΣΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ
Σε τούτα τα στενά που τώρα τόσο άλλαξαν
με τα σπίτια τα νεόδμητα
με τα πολύφωτα τη νύχτα στις πρασιές,
εδώ, σε τούτα τα στενά
περάσαμε τα πιο καλά μας χρόνια.
[…]
Τώρα δε μένει τίποτε που να θυμίζει τους
παλμούς
των πιο καλών μας χρόνων.
Ξένα είναι όλα: οι άνθρωποι, τα πράγματα
και μεις.

Η επέκταση της πόλης, σύμφωνα με το πολεοδομικό σχέδιο του 1930. Στον αρχικό πυρήνα της οθωμανικής Δράμας (με πιο σκούρο χρώμα) προστίθενται άναρχα οι νέοι προσφυγικοί συνοικισμοί.
Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Δόβα, Η Δράμα. Ο νεοκλασικισμός στην αστική αρχιτεκτονική της πόλης, εκδ. ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα 2002, σελ. 87.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Βλ. και Γεωργία Μπακάλη – Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης, Η Δράμα των προσφύγων. Αφιέρωμα μνήμης, Δράμα 2019, σ. 51-53.
2 Νάσος Βαγενάς, «Παλαιότερα η Δράμα…», Δίοδος 16 (Ιούλιος 2019) 5-13.
3 Νίκος Α. Κωνσταντινίδης, Οπτική Γωνία 11. Ποιήματα, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 24.
Το κείμενο δημοσιεύεται στην εφημερίδα ΧΡΟΝΙΚΑ της Δράμας
και αναρτάται στην ιστοσελίδα Πύλη της Δράμας (pylidramas.gr).

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ
Captcha verification failed!
Η βαθμολογία χρήστη captcha απέτυχε. Παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μας!