Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, γεννήθηκε στη Δημητσάνα της Αρκαδίας το 1746, στο σημαντικότερο θρησκευτικό και παιδαγωγικό κέντρο της Πελοποννήσου κι όχι μόνο. Η Δημητσάνα υπήρξε ιδιαίτερη πατρίδα δύο πατριαρχών των Ιεροσολύμων, του Γερμανού και του Σωφρόνιου. Εκτός αυτών, Πατριάρχες στην Κωνσταντινούπολη διετέλεσαν ο Κύριλλος ο Γ΄ και Γρηγόριος ο Ε’, που τη Δημητσάνα είχαν για γενέτειρά τους. Αλλά και ο γνωστότερος στο Πανελλήνιο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός, που σήκωσε το λάβαρο της Επαναστάσεως στην Αγία Λαύρα το 1821 την πολίχνη της Δημητσάνας είχε γενέθλια πατρίδα.
Το κοσμικό όνομα του Γρηγορίου του Ε’ ήταν Γεώργιος Αγγελόπουλος. Από μικρός έδειξε την κλίση του προς τα γράμματα και την εκκλησία. Σύντομα (οι δυο από τη φύση κλείσεις του) τον οδήγησαν σε αντίστοιχες αποφάσεις, όπως τις σπουδές του στην εκμάθηση των ελληνικών γραμμάτων και στη συνέχεια να δεχθεί την τελετουργία της κουράς, προκειμένου να ενστερνισθεί τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Υποδεχόμενος τη μοναστική ζωή, με όσες απαραίτητες θυσίες τη συνέχουν, αντικατέστησε το βαπτιστικό του όνομα Γεώργιος, με το Γρηγόριος. Ύστερα από τις σπουδές του στη θεολογία και τη φιλοσοφία στη Σχολή της Πάτμου, βρέθηκε στη Σμύρνη καλεσμένος του Μητροπολίτη της, Προκόπιου. Χειροτονήθηκε σταδιακά διάκονος, αρχιδιάκονος και ιερέας. Διετέλεσε Μητροπολίτης Σμύρνης για 12 χρόνια.
Σε όλα τα χρόνια της παραμονής του στη Σμύρνη δεν τίμησε μόνο την ιεροσύνη του. Ακούραστος, επιδόθηκε σε μεταφράσεις αξιόλογων κειμένων, όπως «τους περί Ιεροσύνης λόγους» του Χρυσόστομου, τα «Ηθικά» του Μεγάλου Βασιλείου μαζί και τις «Ομιλίες» του. Μετέφρασε σε απλά ελληνικά περικοπές από τις Επιστολές και τις Πράξεις των Αποστόλων του Αποστόλου Παύλου. Το 1781 επισκέφθηκε τη γενέτειρά του και εκεί προσέφερε στο δάσκαλό του ικανό αριθμό χρημάτων για την ανέγερση οικοτροφείου για τους απόρους μαθητές.
Το Μάιο του 1797, ύστερα από την παραίτηση του Οικουμενικού Πατριάρχη Γεράσιμου του Γ’ (λόγω γήρατος), εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Γρηγόριος ο Ε1». Αναδείχθηκε εξαιτίας των προσόντων του και της δράσης του πραγματικός Εθνάρχης. Μερίμνησε για την καλύτερη μόρφωση του κλήρου. Το 1798 κηρύχθηκε έκπτωτος με Βεζυρικό Διάταγμα, με το αιτιολογικό «ως ανίκανος εις διατήρησιν της των λαών υποταγής2». Ασφαλώς ο λόγος της αποπομπής του δε σχετίζονταν με τη δήθεν ανικανότητά του να επιβληθεί. Αλλού υποκρύπτονται οι αιτίες της παύσης του. Κι αυτό γιατί, ο Γρηγόριος ο Ε’ ως Οικουμενικός Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως», επέδειξε αρκετές πρωτοβουλίες ανησυχητικές για τους Οθωμανούς. Ίδρυσε νέα σχολεία, φρόντισε για την οργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας υπό την εποπτεία της Εκκλησίας. «Δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς αρχίζει να απασχολεί την ηγεσία της εκκλησίας το θέμα της εγκατάστασης πατριαρχικού τυπογραφείου. […] Όταν η εκκλησία παίρνει την απόφαση για το στήσιμο του τυπογραφείου, πατριάρχης είναι ο Γρηγόριος ο Ε’ στην πρώτη του πατριαρχία ( 19 Απριλίου 1797- 18 Δεκεμβρίου 17983).
Ένθερμος υποστηρικτής της παιδείας του ελληνικού γένους και κυρίως των Ελληνοπαίδων, ο Γρηγόριος υπολογίζει το ηθικό κέρδος που θα προκύψει από την απόκτηση Τυπογραφείου η οποία θα συμβάλλει στη διανομή βιβλίων προς το ποίμνιό του. Φτάνει να είναι σε κατανοητή γλώσσα. Λειτουργεί ως υπέρμαχος των μεταφράσεων και καταγίνεται με τη μετάφραση επιλεγμένων κειμένων. Ωστόσο, δε γίνεται αρεστός στο Σουλτάνο Σελί τον Γ’. Δέχεται την εξορία του ως εύνοια του Θεού, έχοντας υπόδειγμα τον Άγιο Ιγνάτιο ομοϊδεάτη του Αγίου Πολύκαρπου Σμύρνης που δέχθηκαν την απώλεια της ζωής τους σαν από το Θεό ευεργετική πρόσκληση. Υπογράφει για τους τύπους την παραίτησή του. Αποδέχεται την εξορία του. «Καταφεύγει αρχικά στη Χαλκηδόνα και βρίσκει καταφύγιο στη Δράμα». Φιλοξενείται στη Μονή Εικοσιφοίνισας του Παγγαίου στη Μονή των Δραμινών. «Γεύεται» τη γνήσια φιλοξενία, σύμφωνα με τα μακεδονικά πρότυπα. Αισθάνεται άνετα και νιώθει ευπρόσδεκτος εφ’ όσων μετά τον πρώτο κτήτορα της Μονής τον όσιο Γερμανό ο Άγιος Διονύσιος ο Α’ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είναι δεύτερος κτήτορας αυτής, «όστις και αφιέρωσεν εις αυτήν την πλουσίαν αυτού βιβλιοθήκην4».
Αμέσως με την παραίτηση του Οικουμενικού Πατριάρχη Καλλίνικου του Ε΄ εκλήθη το Σεπτέμβριο του 1806 για δεύτερη φορά ο Γρηγόριος ο Ε’ στον πατριαρχικό θρόνο, κάτω από συνθήκες πολύ δυσχερέστερες από τις όσες προηγουμένως. Αλλά δεν πτοήθηκε ο Πατριάρχης, αν και μεσολάβησαν τα επακόλουθα της επανάστασης του Ορλώφ. «Το αν σ’ αρέσει μπάρμπα Λάμπρο/ ξαναπέρασε από την Άνδρο», δεν τσιγκουνεύεται τις επιπτώσεις. Γίνεται φόβητρο. Παρόλα αυτά ο Γρηγόριος ο Ε’ στη δεύτερη διετία της πατριαρχίας του επέδειξε αξιοθαύμαστη στάση. Πέτυχε την εξόφληση των χρεών του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τακτοποίησε την εσωτερική διοίκηση των εκκλησιών και των μοναστηριών. Φρόντισε την ίδρυση και πάλι νέων σχολείων και την εν γένει ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας, γεγονός που προκάλεσε το δίκαιο έπαινο του Αδαμαντίου Κοραή.
Αλλά, όσο οι έριδες και οι συμπλοκές δείχνουν ακατάβλητη αντοχή, τόσο πριονίζεται και η οποιαδήποτε αντιστασιακή δύναμη. Τον Ιούλιο του 1808 ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ παραιτείται. Αποσύρεται στο νησί Πρίγκιπο και στη συνέχεια στο Άγιο όρος. Στο «Περιβόλι της Παναγίας» παρέμεινε ασκητεύοντας εννέα χρόνια. Η Παναγία το ρόδο της ζωής το αμάραντον από το όρος Άθως, αγναντεύοντας τις υψηλοκορφές του Παγγαίου λογαριάζει τα μελλούμενα για τον φιλοξενούμενό της στα ρουμάνια της Μονής και… σιωπά.
1 Ευστάθιος Χ. Λιανός Λιάντης, Άγιοι του Θεού, εκδ. «ποταμός». Σελ. 25
2 Ευστάθιος Χ. Λιανός Λιάντης, Άγιοι του Θεού, Θεράποντες του Έθνους, εκδ. «Ποταμός», σελ. 25
3 Γεώργιος Μπώκος, Τα πρώτα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ (1627-1827), ΕΚΔ. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ 1998, σελ. 204
4 Μητροπολίτης Δράμας: Παύλος Αποστολίδης, ΠΡΟΣΚΗΝΗΤΑΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΕΙΚΟΣΙΦΟΙΝΙΣΣΗΣ, ΕΝ ΔΡΑΜΑ 2013, σελ. 15.
