Σαρκοπενία: η άσκηση με αντιστάσεις ως μέσο θεραπείας

Του Κων/νου Αθ. Βόλακλη,
Ph.D. Κλινικού Εργοφυσιολόγου

Ο όρος σαρκοπενία εισήχθη στα τέλη της δεκαετίας του 1980, προκειμένου να περιγράψει τη σημασία της απώλειας μυϊκής μάζας ως συνέπειας του φαινομένου της γήρανσης. Μεταξύ των προτεινόμενων τότε όρων «sarcomalacia» και «sarcopenia» επικράτησε ο δεύτερος, ο οποίος ετυμολογικά βασίζεται στις λέξεις «σαρξ» και «πενία».
H σταδιακή απώλεια μυϊκής μάζας ξεκινά γύρω στα 50 έτη και ανέρχεται στο 8% ανά δεκαετία μέχρι τα 70 και στο 13% ανά δεκαετία μετά την ηλικία των 85 ετών, ενώ φαίνεται να είναι ηπιότερη στις γυναίκες. Αντίστοιχα, η απώλεια μυϊκής δύναμης είναι 10-15% μέχρι τα 70 και 25-40% μετέπειτα. Η απώλεια μυϊκής μάζας και δύναμης που χαρακτηρίζει την σαρκοπενία έχει επίπτωση στις καθημερινές ασχολίες και στην ποιότητα ζωής του ατόμου, πολύ δε περισσότερο συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο πτώσεων, καταγμάτων, φυσικής ανικανότητας και θνητότητας.
Επιπρόσθετα, η σαρκοπενία αποτελεί βασική παράμετρο του γηριατρικού συνδρόμου ευπάθειας (frailty syndrom) καθώς και βασικό κλινικό χαρακτηριστικό της καρδιακήςκαι καρκινικής καχεξίας, ενώ όταν συνυπάρχει με χαμηλή οστική μάζα, οι ειδικοί μιλούν για μια ξεχωριστή κλινική οντότητα (οστεοσαρκοπενία), η οποία συνδέεται με ιδιαίτερα κακή πρόγνωση. Μελέτες έχουν δείξει ότι η σαρκοπενία συνδέεται επίσης με διαταραχές στον μεταβολισμό της γλυκόζης, αντίσταση στην ινσουλίνη και οξειδωτικό στρες, αυξάνοντας σημαντικά τον κίνδυνο ανάπτυξης σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2.
Στις μέρες μας και ως επιστέγασμα των σύγχρονων επιστημονικών εξελίξεων, η σαρκοπενία θεωρείται πλέον ως μία σοβαρή ασθένεια των σκελετικών μυών, για την οποία μάλιστα έχει δoθεί επίσημα κωδικός στη λίστα της διεθνούς στατιστικής ταξινόμησης νοσημάτων και συναφών προβλημάτων υγείας του Π.Ο.Υ. (ICD-10: M62.84), ενώ σε ορισμένες χώρες τα ασφαλιστικά ταμεία καλύπτουν οικονομικά το σύνολο των θεραπευτικών παρεμβάσεων.
Πολλές είναι οι πιθανές αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν στη σαρκοπενία, όπως η γεροντική ανορεξία, η χρόνια φλεγμονώδης διεργασία, ο υπογοναδισμός, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας και βιταμίνης D, η εκφύλιση κινητικών νευρώνων, η αντίσταση στην ινσουλίνη, η κακή μυϊκή αιμάτωση, μιτοχονδριακές καθώς και γενετικές ανωμαλίες.
Σημαντικό ρόλο επίσης παίζει η διάκριση μεταξύ πρωτογενούς (age-related) και δευτερογενούς σαρκοπενίας (disease-related). H οφειλόμενη στη γήρανση λαμβάνει χώρα σταδιακά ξεκινώντας περίπου από την ηλικία των 30 ετών, όταν κορυφώνεται η μυϊκή μάζα, ενώ η σαρκοπενία που οφείλεται σε κάποια χρόνια πάθηση είναι ταχύτερης εξέλιξης και συχνά εκθετική, όπως π.χ. συμβαίνει στην καρκινική καχεξία. Έχει αναφερθεί επί παραδείγματι ότι η απώλεια άλιπης μάζας σε ασθενείς με καρκίνο του παχέος εντέρου ανήλθε σε 15.6% στους 12 μήνες, γεγονός που αντιστοιχούσε περίπου σε απώλεια 30 ετών φυσιολογικής γήρανσης! Σημαντικού βαθμού θεωρείται επίσης και η οξεία σαρκοπενία που οφείλεται στην πλήρη ακινητοποίηση μετά από χειρουργεία ορθοπεδικής φύσεως (π.χ. ολική αρθροπλαστική γόνατος).

Η άσκηση με αντιστάσεις ως θεραπευτικό μέσο
Ως θεραπεία εκλογής για τη σαρκοπενία θεωρείται η άσκηση μυϊκής ενδυνάμωσης ή αλλιώς άσκηση με αντιστάσεις και φαίνεται ότι οι περισσότεροι ηλικιωμένοι ανταποκρίνονται σε αυτήν. Ένα κλασικό πρωτόκολλο έχει ένταση 60-80% της 1 μέγιστης επανάληψης, εκτελώντας 2-3 set σε 8 με 10 ασκήσεις και διεξάγεται 2-3 φορές την εβδομάδα. Τελευταία, συστήνεται η άσκηση με βάρη ή αντιστάσεις να γίνεται σε υψηλές σχετικά ταχύτητες κίνησης με εναλλασόμενα εξωτερικά φορτία (30-70% της 1 μέγιστης επανάληψης) προκειμένου να προληφθεί η ατροφία των γλυκολυτικών ινών ταχείας συστολής. Τέτοια πρωτόκολλα προπόνησης ισχύος έχουν εφαρμοστεί με πολύ καλά αποτελέσματα και χωρίς ιδιαίτερες παρενέργειες ή τραυματισμούς.
Έχει βρεθεί ότι η άσκηση με βάρη προκαλεί σημαντικές προσαρμογές στο γονιδίωμα των σκελετικών μυών, επηρεάζοντας την έκφραση 661 γονιδίων που ευθύνονται για την αύξηση της μυϊκής δύναμης και μυϊκής μάζας. Σε άλλη μελέτη σε ηλικιωμένους >85 ετών παρατηρήθηκε αύξηση της εγκάρσιας διατομής του τετρακεφάλου κατά 9.8% και της ισοκινητικής δύναμης κατά 47% μετά από εφαρμογή ενός προγράμματος άσκησης με βάρη, διάρκειας 12 εβδομάδων (3 set x 8 επαναλήψεις στο 50-80% της 1 ΜΕ).
Για βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων προτείνεται παράλληλα και η χορήγηση λευκίνης, βιταμίνης D, ενώ πολλά υποσχόμενη είναι και η έρευνα για την ανακάλυψη σκευασμάτων που αναστέλλουν τη μυϊκή ατροφία όπως οι αναστολείς των υποδοχέων της μυοστατίνης και της activin-2.
Οι θεράποντες ιατροί οφείλουν επίσης να αξιολογούν τις διατροφικές συνήθειες (πρόσληψη θερμίδων και πρωτεινών), το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας και ορμονών (τεστοστερόνης, αυξητικής, ινσουλίνης και βιταμίνης D) καθώς και την ύπαρξη χρόνιων παθήσεων (φλεγμονώδους ή μη αιτιολογίας). Η άσκηση με αντιστάσεις θα πρέπει να προτείνεται ως μέσο θεραπείας συνεπικουρούμενης από τη λήψη πρωτεϊνών (1 με 1.5 g/kg/day), αφού βεβαίως υπάρξει εκτίμηση τυχόν συννοσηροτήτων όπως π.χ. νεφρική ανεπάρκεια. Tα παραπάνω βρίσκουν εφαρμογή τόσο στην σαρκοπενία λόγω γήρανσης όσο και στην αντίστοιχη οφειλόμενη σε κάποια χρόνια πάθηση.