Του Βασίλη Γ. Χατζηθεοδωρίδη
Γ’ ΜΕΡΟΣ
(διαβάστε το Β’ μέρος εδώ)
Ο Θεόκλητος Κρόκος (Μιχάλης), το μόνο από τα ηγετικά μέλη του Μακεδονικού Γραφείου, που βρισκόταν εδώ κατά το κίνημα και επέζησε, «Μετά την απελευθέρωση, με εκθέσεις του προς την ηγεσία του ΚΚΕ, προσπάθησε να επιρρίψει όλες τις ευθύνες για την εξέγερση στον Χαμαλίδη1».
Το προσχεδιασμένο του εγχειρήματος καταμαρτυρείται και από τις μυστικές συσκέψεις2 που προηγήθηκαν.
Εκείνο που δυσκολεύει τους ερευνητές στην τεκμηρίωση των γεγονότων είναι η αποκωδικοποίηση του μυστικού κώδικα στόχων του Κ.Κ.Ε., Κ.Κ.Β. και της Ε.Σ.Σ.Δ., ο οποίος τηρείται επτασφράγιστος για τα μεσαία και κατώτερα στελέχη, όπως ήταν αυτά της Ανατολικής Μακεδονίας –Θράκης (δες περιπτώσεις Άρη Βελουχιώτη, Νίκου Ζαχαριάδη και δεκάδες άλλες). Από αυτές τις συσκέψεις για το κίνημα, ομολογημένες από το Κ.Κ.Ε. είναι:
Πρώτη, τέλη Ιουλίου-αρχές Αυγούστου 1941 στις Αμπέλους Σερρών, σελ. 82.
Δεύτερη, 15.9.1941 ή 14 προς 15 (σελ.111) στην Ηλιοκώμη Σερρών με τη συμμετοχή του γραμματέα του κλιμακίου Ανατολικής Μακεδονίας του Μακεδονικού Γραφείου, Παρασκευά Δράκου (Μπάρμπα)…, «να ενταθεί ακόμη περισσότερο η οργάνωση ένοπλων ομάδων, και να γίνουν σαμποτάζ…αλλά φυσικά όχι οργάνωση εξέγερσης» (Κουζιν. σελ. 101).
Τρίτη 20.9.1941 έξω από το Δοξάτο, κατά εξιστόρηση του Γ. Ζήκου το 1975 (κουζιν. σελ. 110).
Τέταρτη 26.9.1941 στη Δράμα, όπου αποφασίστηκε και ορίστηκε η ημερομηνία του κινήματος (Κουζιν. σελ. 119).
Πέμπτη 28.9.1941 στη Μυρίνη Σερρών με το Τζανή και τον Πασχαλίδη από το Μακεδονικό Γραφείο Θεσσαλονίκης και 33 στελέχη (Κουζιν. σελ. 207).
Μετά τον πόλεμο έγιναν ανακρίσεις από το Κ.Κ.Ε. Η ευθύνη του φαίνεται από την κατάθεση του Θεόκλητου Κρόκου, μέλους του Μακεδονικού Γραφείου που βρισκόταν στην Αν. Μακεδονία. Η αγωνία του να φορτώσει τις σφαγές στον Χαμαλίδη, για ν’ απαλλαγή το κόμμα από την ευθύνη διατυπώνεται απερίφραστα στα λόγια του: «Όταν του έκανα κριτική ότι σφάχτηκαν χιλιάδες άνθρωποι, τι λόγο θα δώσουμε κλπ, τότε αυτός μου είπε δεν αξίζεις ούτε μια σφαίρα…», σελ. 102. Τι πιθανότητες είχε πλέον να ζήσει ο Χαμαλίδης μετά από αυτό; Πόσο εύκολο είναι να κάνει κάποιος του κεφαλιού του στο Κ.Κ.Ε. από τον τελευταίο πληροφοριοδότη ως τον Άρη Βελουχιώτη!.. Αμφισβητείται η συμμετοχή των Απόστολου Τζανή και Μωυσή Πασχαλίδη, γιατί λέγεται ότι πήραν μέρος στη μεγάλη σύσκεψη της Θεσσαλονίκης.
* «Η πεποίθηση ότι κάτι γνώριζαν οι βουλγαρικές αρχές για τις προετοιμασίες των κομμουνιστών στη Δράμα ήταν διάχυτη… Εκείνο που δεν γνώριζαν ήταν το πού, πότε και πώς θα χτυπούσαν», σελ. 106.
«Η προπαρασκευαστική δραστηριότητα του γραμματέα της Π.Ε. Δράμας του Κ.Κ.Ε. Παντελή Χαμαλίδη για την οργάνωση της εξέγερσης εντάθηκε το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπτέμβρη 1941 με επισκέψεις του σε πολλά χωριά όπου υπήρχαν κομμουνιστικές οργανώσεις…Οι βουλγαρικές αρχές έλαβαν επίσης μια έκθεση για την επικείμενη εξέγερση από έναν Βούλγαρο πράκτορα στη Θεσσαλονίκη με τον κωδικό αριθμό 3699. Υποβλήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου, έφτασε στη Σόφια στις 15 του ίδιου μήνα και διαβιβάστηκε στις κατοχικές αρχές στην Ανατολική Μακεδονία μόλις στις 23 Σεπτεμβρίου 1941», σελ. 107.
Στις αρχές 1942 καταλογίστηκαν σοβαρές ευθύνες σε Βούλγαρους αξιωματούχους από τον εισαγγελέα της Ξάνθης, γιατί ήξεραν για το κίνημα και δεν έλαβαν μέτρα.
Αυτά έρχονται το λιγότερο σε δυσαρμονία με την άποψη των Δημήτρη Πασχαλίδη και Τάσου Χατζηαναστασίου, σελ. 182: «Με βάση τις υπάρχουσες –προφορικές–- πηγές, τείνουμε να δεχτούμε πως το Μακεδονικό Γραφείο δεν είχε αποφασίσει να προχωρήσει στις μαζικές ένοπλες επιθέσεις της 28ης Σεπτεμβρίου, και πως αυτό φαίνεται ως πρωτοβουλία της ΠΕ Δράμας»), σελ. 109. Σε συνδυασμό μάλιστα με το γεγονός ότι «τα γραπτά που αναφέρει ο Καφταντζής δεν σώθηκαν..κλπ», η προσπάθεια αποστασιοποίησης του Κ.Κ.Ε. από το κίνημα, χάνει την αξιοπιστία της.
Ούτε η απορία του Στέργιου Βαλιούλη για τον Χαμαλίδη «Πήρε ή δεν πήρε εντολή από το κόμμα του να ξεσηκώσει τον σκλαβωμένο πληθυσμό και να κηρύξει «επανάσταση», κανείς δεν ξέρει ή δεν θέλει να ειπεί…» συμβάλλει στην αποδεικτική διαδικασία. Αντίθετα τη δυσχεραίνει.
Μάλιστα και ο Θ. Χατζής, μετά την απελευθέρωση, δεν έκανε τίποτε περισσότερο, ως στέλεχος του Ε.Α.Μ. (Γραμματέας), από το να ευθυγραμμιστεί με την απόφαση του κόμματος να μη φανεί η ευθύνη του με το να δηλώνει ότι έπρεπε οι «Λαϊκοί εκδικητές» μόνο να ασχοληθούν με ανατινάξεις γεφυριών και ηλεκτρικούς σταθμούς της Δράμας, δηλαδή να επιβεβαιώσει ό,τι έγινε και όχι αποφασίστηκε να γίνει.., αλλά καλούσε «να βγάλουν τα κρυμμένα όπλα και να βοηθήσουν τους οργανωμένους αντάρτες παντού όπου εκδηλωθεί η εξέγερση», σελ. 112.
Επίσης ο Χαμαλίδης και ο Παστουρματζής «ήξεραν πολύ καλά την κατάσταση που επικρατούσε τόσο στη Δράμα όσο και στην περιφέρεια, και ακόμα τις διαθέσεις των Βουλγάρων φασιστών στρατιωτικών διοικητών…Ακόμη ήξεραν πως οι βουλγαρικές αρχές είχαν πλέρια γνώση του προετοιμαζόμενου πραξικοπήματος και παίρνανε μέτρα», σελ. 113.
«Οι Βούλγαροι είναι αποφασισμένοι να πνίξουν στο αίμα την εξέγερση», όπως έλεγε ο Αντωνίου κατά τον Χατζή, σελ. 113. Το απροκάλυπτο φόρτωμα του εγχειρήματος στον «μελοθάνατο πια» Χαμαλίδη αποκαλύπτει ο ισχυρισμός (μετά τον πόλεμο) πάλι του Χατζή για τον Αναγνώστου, ο οποίος του αποδίδει τα λόγια: «Το ξέρουν ή δεν το ξέρουν οι Βούλγαροι, η εξέγερση θα γίνει και θα καταπλήξουμε όχι μόνο την Ελλάδα, μα και τον κόσμο ολόκληρο». Μέχρι και κατασκόπους (τον Αντωνίου και μια γριά δασκάλα) έβαλε το Κ.Κ.Ε. να ψαρέψουν τις απόψεις των βουλγαρικών αρχών, σελ. 113.
Τεκμήριο αποτελεί και το «τετράδιο» του Χρυσόστομου Κουτουρούση3, αντάρτη από το χωριό Μυρίνη Σερρών, σύμφωνα με το οποίο «Στις 28 Σεπτεμβρίου 1941, ώρα 12 το μεσημέρι, ήρθε από τη Θεσσαλονίκη στο «στρατηγείο»4 ο Κωστάκης [ψευδώνυμο του Απόστολου Τζανή]. Είχαν περάσει μαζί με τον Γρηγόρη [ψευδώνυμο του Μωυσή Πασχαλίδη] τον Στρυμόνα, ο Γρηγόρης τράβηξε για τα Σέρρας προς συνάντηση με τον Μπάρμπα, και το βράδυ της ίδιας μέρας θα γινόταν συνάντηση στο «στρατηγείο» Κωστάκη – Μπάρμπα. Ο Κωστάκης έφερε νέα από τη Θεσσαλονίκη και ήρθε να ενημερώσει τον Παρασκευά Δράκο».
Από την ίδια έκθεση όμως προκύπτει πως το Μακεδονικό Γραφείο της Θεσσαλονίκης ήξερε ότι «για την εξέγερση έγινε σύσκεψη της 26ης Σεπτεμβρίου στη Δράμα, …Εκεί ορίστηκε ότι η εξέγερση έπρεπε να εκδηλωθεί τη νύχτα της Κυριακής 28 προς τη Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου, καθώς θεωρήθηκε ότι τότε θα ήταν χαλαρότερη η προσοχή των βουλγαρικών αρχών».
Μετά από συσκέψεις5 στελεχών του Κ.Κ.Ε. που λαμβάνουν χώρα μέσα στο δεύτερο δεκαπενθήμερο Σεπτεμβρίου 1941, ενός κόμματος αναμφισβήτητα αυστηρώς συγκεντρωτικά δομημένο από τη φύση του, είναι πολύ δύσκολη ως απίστευτη η άγνοια της Γραμματείας του στη Θεσσαλονίκη.
Αρχικά επιλέχθηκε για το κίνημα ο όρος «προβοκάτσια» μέχρι το τέλος περίπου της δεκαετίας του ’60 και αργότερα, όταν άρχισαν να επαναπατρίζονται οι πολιτικοί πρόσφυγες του εμφυλίου, μεταξύ των οποίων και κινηματίες της Δράμας, προτιμήθηκε ο όρος «εξέγερση».
Και τέλος, με την είσοδο της Βουλγαρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν ήταν δυνατό να ανατραπούν οι ιστορικές καταγραφές των συγγραφέων6 της χώρας. Έτσι προτιμήθηκε η περίπτωση της «ηρωικής λαϊκής εξέγερσης», με την οποία θα συμπορεύονταν αναντίρρητα η σοσιαλιστική πλέον Βουλγαρία.
Είναι αλήθεια ότι το 2002 στο βιβλίο μου «Η κατοχή στην Αν. Μακεδονία-Θράκη 1941-1945), έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δράμας – Μια ιστορικο-ερμηνευτική και κοινωνική προσέγγιση της Αντίστασης του λαού της» 2002, που με απασχόλησε ερευνητικά κατά την περίοδο 1980-2001 (σελ. 610), είχα περιλάβει μόνο μια περίληψη των βουλγαρικών θηριωδιών (σελ. 53-61) της Δράμας στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη το πρώτο έτος της κατοχής, για τον λόγο ότι γνώριζα πως με αυτές ασχολήθηκαν εκτενώς και με ικανοποιητική επιτυχία οι Δημήτρης Πασχαλίδης και Τάσος Χατζηαναστασίου και ήταν έτοιμοι για την έκδοση βιβλίου με τίτλο «Τα γεγονότα της Δράμας (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1941) – εξέγερση ή προβοκάτσια; Δ.Ε.Κ.ΠΟ.Τ.Α. Δράμα 2003.
Το 2002 κυκλοφόρησε και το βιβλίο «Η βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη 1941-1944» από το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.) καθώς και το πρόσφατο βιβλίο του Κων/νου Μιχόπουλου, «Δοξάτο -Ηρωική και μαρτυρική πόλη –οι σφαγές του 1913 και 1941 από το βουλγαρικό στρατό», που έδωσαν σε μεγάλο βαθμό τις διαστάσεις που αναλογούν και στα γεγονότα της επίμαχης περιόδου.
Υπάρχει όμως, τόσο κατά τη γνώμη μου, όσο και κατά τη γνώμη πολλών άλλων ασχολούμενων με την ιστορία, ένα θέμα ευρύτερης θεώρησης της μεροληψίας κατά την παρουσίαση των γεγονότων, η οποία εδράζεται στο ιδεολογικό πεδίο του εκάστοτε συγγραφέα και εμφανίζεται με παραλήψεις, ασάφειες και μονομέρειες.
Στην περίπτωσή μας φορτώθηκαν συντονισμένα όλα στο Χαμαλίδη και δόθηκαν ερμηνείες ασφυκτικά ελεγχόμενες από το Κ.Κ.Ε., γιατί:
α) αυτός σκοτώθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες μέχρι σήμερα συνθήκες στις 20.5.1942 στο Στρυμόνα και
β) ο μόνος που σώθηκε μαζί με τη Μ. Θωμοπούλου, ο Μ. Χαραλαμπίδης, το καταδικάζει το 1953 με έκθεσή7 του.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και οι πηγές του Κ.Κ.Β. για τους ίδιους αυτονόητους λόγους μέχρι το 1990.
Γράφτηκαν για τα γεγονότα περίπου καθ’ υπαγόρευσιν εκθέσεις, οι οποίες επέτρεπαν στους συντάκτες τους την περαιτέρω επιβίωση μέσα στο κόμμα. Αυτό μπορεί να έχει γενικότερη εφαρμογή, αλλά είχε λάβει τη μορφή απαράβατου κανόνα στο απόλυτα συγκεντρωτικό και ελεγχόμενο Κ.Κ.Ε., που επικυρώνεται από τα δεκάδες στελέχη του και τα εκατοντάδες απλά μέλη που εκτελέστηκαν από το ίδιο το κόμμα.
συνεχίζεται…
1 ό.π. σελ. σελ. 374. Διωκόμενος, πέρασε το Στρυμόνα και κατέληξε στα ένοπλα τμήματα του Κισά Μπατζάκ και σκοτώθηκε στον Κούκο της Κατερίνης.
2 Οι σελίδες χωρίς υποσημείωση παραπέμπουν στο βιβλίο του Σπ. Κουζινόπουλου, Δράμα 1941, εκδ. Καστανιώτη 2011.
3 Ιδιοκτήτη της γιάφκας του Μακεδονικού Γραφείου του Κ.Κ.Ε. από το 1938 ως το 1941 με «τυπογραφείο» στο υπόγειο, σε μικρή απόσταση από το Φωτολίβος
4 Τη γιάφκα της Μυρίνης.
5 Σπύρος Κουζινόπουλος, Δράμα 1941, εκδ. Καστανιώτη 2010: α) στις 15 στην Ηλιοκώμη, σελ. 100, β) στις 20 στο Δοξάτο, σελ. 110, γ) στις 26 στη Δράμα, σελ. 108 και δ) στις 28.9.1941 στη Μυρίνη Σερρών.
6 Daskalov Georgi, α) «Demografski procesi v Iztocna Makedonija I Zapadna Trakija (Januari 1942-25 Okromvri 1944 g.)» 1992, β) Daskalov Georgi, Ustanoviavane i ukrepvane na narodnodemokratichna vlast v Belomorieto (9 septemvri -25 oktomvri 1944 g, γ) Daskalov, Georgi-Inan Koev, «Ustanoviavane I izgraz hdane na balgarska –ta voenna vlast v Belomorieto (April-Juli 1941 g.), δ) Daskalov Georgi, «Demografski procesi v Iztocna Makedonija I Zapadna Trakija (April-Dekmvri 1941 g.)
7 Σπ. Κουζινόπουλος, σελ. 211-212.