Και εγένετο Κεντρική Πλατεία

Του Δημήτρη Ι. Σφακιανάκη

Ψήγματα από το οθωμανικό παρελθόν της Δράμας
«Δράμα. Η πατρίς της γνωστής αρ­χοντικής οικογενείας του Μαχμούτ Δράμαλη και πολλών άλλων μωαμεθανών προυχόντων… Η χώρα των “Μπέηδων” και των “Γυφτών”, με τα μέγαρά της, τους καλαμίνους οικίσκους και τας αχυ­ροσκεπείς τρώγλας, με την πληθύντων δυσόσμων σκύλων, των δρομίσκων της, με την ρυπαράν αγοράν της, με τα στενά και ελικοειδή σοκάκια της, τα ακάθαρτα καφενεία της, τον φόρτον της ρυπαρότη­τός της, τους βαναύσους ακολούθους και σωματοφύλακας των αγάδων της…».¹
Αυτό ήταν αρχές του 20ού αιώνα το οθωμανικό αποτύπωμα της πόλης μας, όπου στον εκτεταμένο μουσουλμανικό τομέα αφθονούσαν, «οι καλάμινοι οικί­σκοι». Λιγοστές αλλά επιβλητικές ήταν οι κατοικίες –τα κονάκια– των απογόνων του γνωστού Δράμαλη και των αγάδων και μπέηδων, που κατοικούσαν στην προνο­μιούχα περιοχή της μουσουλμανικής συ­νοικίας, βορείως της σημερινής Πλατείας Δικαστηρίων, όπου ήταν και το κέντρο της οθωμανικής διοίκησης. Τη μουσουλ­μανική ταυτότητα της πόλης διασάλπιζε από τους εξώστες των μιναρέδων η φωνή του μουεζίνη, στις προσδιορισμέ­νες ώρες της ημέρας, όταν καλούσε τους πιστούς σε προσευχή. Ο μουεζίνης, στον μεγάλο μιναρέ του εμβληματικού μου­σουλμανικού τεμένους Εσκί τζαμί (σημ. Άγιος Νικόλαος), δεν ατένιζε την ανοιχτή Κεντρική Πλατεία, τη σημερινή Πλατεία Ελευθερίας, αλλά ένα πυκνοδομημένο δίκτυο σπιτιών και καταστημάτων που υπήρχαν τότε στη θέση της, καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος τη Πλατείας. Τα πε­ρισσότερα από τα καταστήματα ανήκαν σε οθωμανούς ιδιοκτήτες. Επρόκειτο για τα “φιλέτα” της αγοράς που ανήκαν σε εύπορους μουσουλμάνους, οι οποίοι τα νοίκιαζαν σε χριστιανούς εμπόρους. Στα στενοσόκακα αυτού του χώρου πε­ριδιάβαιναν μουσουλμάνοι, εβραίοι και χριστιανοί, ένα ανομοιογενές πλήθος που είχε όμως σφυρηλατήσει όρους ει­ρηνικής συμβίωσης με πατροπαράδοτη θρησκευτική ανοχή. H ελληνορθόδοξη κοινότητα –περίπου 4.800 έναντι 9.500 μουσουλμάνων στις αρχές του 20ού αι­ώνα²– βρισκόταν σε φάση δημιουργικής ανασύνταξης μετά την περιπέτεια του Μακεδονικού Αγώνα και το αφυπνιστικό πέρασμα του οσιομάρτυρα μητροπολίτη Χρυσοστόμου.
Τότε η πόλη δεν διέθετε, ανοιχτή κε­ντρική πλατεία. Υπήρχε μόνο ένας πε­ριορισμένης έκτασης χώρος, ένα μικρό πλάτωμα που αντιστοιχούσε στο βορειο­ανατολικό τμήμα της σημερινής πλατείας. Ονομαζόταν Πλατεία Συντριβανίου, από το οθωμανικό σιντριβάνι που υπήρχε, με το μεγάλο πλατάνι δίπλα, όπου οι Οθωμανοί είχαν κρεμάσει το 1905 τον μακεδονομάχο Άρμεν Κούπτσιο³. Η θέση της Πλατείας Συντριβανιού στα βορειοα­νατολικά της σημερινής Πλατείας πιστο­ποιείται και από την ύπαρξη του υψηλού κτιρίου στο βάθος της ΦΩΤ. 1 το οποίο, όπως γνωρίζουμε και από φωτογραφίες μεταγενέστερων δεκαετιών, βρισκόταν στο βορειοανατολικό άκρο της Πλατείας, ακριβώς δίπλα από το σωζόμενο σήμερα κτίσμα στη γωνία της οδού Λαμπριανίδη και Πλατείας (ΦΩΤ. 3 και 8).

Το τέλος της οθωμανοκρατίας και η καταστροφή του εμπορικού κέντρου
Με τους βαλκανικούς πολέμους αρχίζει ο μετασχηματισμός της πόλης. Με την ήττα των οθωμανών στους βαλκανικούς πολέμους το 1912 η Δράμα περνά στα χέρια των νικητών Βουλγάρων και τελικά με την απελευθέρωσή της, τον Ιούλιο του 1913, σε ελληνική διοίκηση. Το μουσουλ­μανικό στοιχείο χάνει το προνόμιο της ηγετικής τάξης. Πολλοί εγκαταλείπουν ή πουλούν τις περιουσίες τους, αναζητώ­ντας ασφάλεια στην Ανατολική Θράκη ή την Κωνσταντινούπολη. Και ενώ η πόλη περνά πλέον στη φάση του εξελληνι­σμού και της ανασυγκρότησης, ξεσπά ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος που θα σωρεύσει νέα δεινά στην περιοχή. Ως προάγγελος αυτών των δεινών έρχεται μια απροσδόκητη φυσική καταστροφή.
Στις 25 Αυγούστου του 1915 ξέσπασε πυρκαγιά σε πανδοχείο, η οποία επεκτά­θηκε άμεσα σε καταστήματα και οικίες που βρίσκονταν στον σημερινό χώρο της Πλατείας. Ήταν η μεγαλύτερη και καταστρεπτικότερη πυρκαγιά που συνέ­βη στην ιστορία της πόλης⁴. «Εκάησαν ογδοήκοντα περίπου μαγαζεία, τα κεντρι­κότερα, εσταμάτησε δε το πυρ αφ’ ενός εις το ξενοδοχείον Νέα Ελλάς, αφ’ ετέρου αντίκρυ εις την Δημαρχίαν»⁵ αποτεφρώ­νοντας δύο οικοδομικά τετράγωνα, εκείνα που κάλυπταν τον χώρο της σημερινής Πλατείας Ελευθερίας.⁶ Κτίσματα από τα οικοδομικά αυτά τετράγωνα φαίνονται στην ΦΩΤ. 4 η οποία είναι εξόχως αποκα­λυπτική και αποτελεί ισχυρό τεκμήριο ότι το κέντρο της σημερινής Πλατείας ήταν πυκνά δομημένος χώρος. Πρόκειται για σπίτια και καταστήματα που καταστράφη­καν με την πυρκαγιά, τα οποία φαίνονται στο κέντρο, και δεξιά στη ΦΩΤΟ 4 (παρα­χωρήθηκε ευγενώς από το Μουσείο Μα­κεδονικού Αγώνα και Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας, με την πληροφορία ότι πρόκειται για επιστολικό δελτάριο όπου εικονίζονται μουσουλμάνοι σε σοκάκι της Δράμας).

Μια φωτογραφική περιήγηση τεκμηρίωσης (ΦΩΤ. 4-9)
Οι σχετικές ανταποκρίσεις των εφημερίδων της εποχής για τη μεγάλη πυρκαγιά του 1915, συγκλίνουν στην πληροφορία ότι η φωτιά σταμάτησε στο ξενοδοχείο Νέα Ελλάς. Το μεγάλο διώροφο κτίσμα στο οποίο στεγαζόταν το ξενοδοχείο παρέμεινε ανέπαφο μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Επιβεβαιώνεται η διαπίστωση ότι το κτίσμα στα αριστερά της ΦΩΤ. 4 με τα εμφανή, λευκά πλαίσια θυρών, ενδεχομένως μαρμάρινα, ήταν το ίδιο κτίσμα με αυτό που εικονίζεται στη ΦΩΤ. 6: Συγκρίνοντας τις δύο φωτογρα­φίες 4 και 6, και μεγεθύνοντάς τες στον Η/Υ, διαπιστώνουμε ταύτιση στα δύο πλαίσια θυρών, τα οποία και στις δύο φωτογραφίες φέρουν επάνω επίστεψη με εμφανείς, το­ξοειδείς, σιδηρόφρακτους φεγγίτες⁷. Σήμερα σε αυτή τη θέση, στο νέο κτίσμα, υπάρχει κατάστημα ετοίμων ενδυμάτων.

Η Πλατεία υπό (συνεχή) αναμόρφωση
Μετά την πυρκαγιά τα οικοδομικά υλικά από τα κατεστραμμένα κτίσματα απο­μακρύνθηκαν. Έμενε το οδόστρωμα του διανοιγμένου πλέον χώρου που έκτοτε θα αποτελούσε την Κεντρική Πλατεία της πό­λης, την Πλατεία Ελευθερίας, στην ελεύθε­ρη πλέον Δράμα. Οι εξελίξεις που ακολού­θησαν σε λιγότερο από ένα χρόνο μετά την πυρκαγιά, προφανώς δεν ευνόησαν για πα­ρεμβάσεις διαμόρφωσης του χώρου. Η Β΄ Βουλγαρική Κατοχή (1916-1918) ήταν ισο­πεδωτική, καθώς επιδείνωσε δραματικά τις συνθήκες ζωής στην πόλη. Είναι εύγλωττη η ΦΩΤ. 8, όπου είναι ορατά στο οδόστρωμα της Πλατείας τα υπολείμματα λιθόστρωτων δρόμων ή κτισμάτων που προϋπήρχαν – πριν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1915. Αλλά και δέκα περίπου χρόνια αργότερα το οδόστρωμα της Πλατείας δεν έχει αποκα­τασταθεί δραστικά, διατηρώντας ανάλογα ίχνη (ΦΩΤ. 9). Στα μεσοπολεμικά χρόνια και στις δεκαετίες που ακολούθησαν η Πλατεία δέχτηκε ποικίλες παρεμβάσεις και άλλαξε ονοματοδοσία και μορφή. Δυστυχώς, ο οικοδομικός οργασμός της δεκαετίας του 1960 ήλθε να αλλοιώσει την εικόνα της Πλατείας. Οι εργολαβικές πολυκατοικίες που υψώθηκαν σε άμεση γειτνίαση, νότια και ανατολικά της Πλατείας, έπνιξαν τον ορίζοντά της αποδομώντας ανεπανόρθω­τα την εικόνα και την ελκυστικότητά της. Ας ελπίσουμε ότι οι παρεμβάσεις που δρομολογήθηκαν (με χρηματοδότηση της σχετικής μελέτης από την εταιρεία Raycap) θα συμβάλουν σε μια πιο καλαίσθητη και λειτουργικότερη αναμόρφωσή της.

(Η ταυτοποίηση της φωτ. Νο 4 έγινε από τον Ηρακλή Παπαϊωάννου).

¹ Ποντιακά φύλλα, Σεπτέμβριος 1937,τεύχ. 19.
² Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Δόβα, Η Δράμα, ο νεοκλασικισμός στην αστική αρχιτεκτονική της πόλης, σελ. 48, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα 2002
³ Γεωργία Μπακάλη, Η γένεση της νέας Δράμας, Προσφυγική εγκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2024, σελ. 171.
³ Το Φως, 28-8-1915.
⁴ Οι πυρκαγιές στις πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στο μεταίχμιο 19ου και 20ού αιώνα, ήταν «εξαιρετικές ευκαιρίες» για την διάνοιξη και διαμόρφωση ελεύθερου δημόσιου χώρου (Βλ. Δέσποινα Αϊβαζόγλου-Δόβα ό.π., σελ. 48).
⁵ Εμπρός, 26-8-1915.
⁶ Στην εφημ. Νέα Αλήθεια (27-8-1915) προστίθεται η πληροφορία ότι «Αρκετά καταστήματα κατεδαφίσθησαν προς πρόληψιν της επεκτάσεως του πυρός».
⁷ Παραμένει ασαφές αν επρόκειτο για διπλές πόρτες εισόδου εξόδου, δεδομένου ότι η είσοδος στο ξενοδοχείο γινόταν από στοά που συγκοινωνούσε με την Πλατεία. Παρά τη σχετική έρευνα δεν βρήκα καμιά διευκρινιστική φωτογραφία, και κανείς από τους παλαιότερους Δραμινούς που ερωτήθηκαν δεν διατηρεί σαφή εικόνα για τα ανοίγματα αυτά. Μένει υπό διασταύρωση η πληροφορία ότι την εποχή της κατεδάφισης του κτιρίου λειτουργούσε κατάστημα υποδημάτων.