Από το Βατούμ στη Νέα Κρώμνη

Αφιέρωμα των «Χ» στην Εκατονταετηρίδα 1922-2022

Γεωργία Μπακάλη, δρ Ιστορίας

Μαρτυρία Ιφιγένειας Γεωργιάδου (γεν. 1913), δασκάλας στη Νέα Κρώμνη

«Το 1921 ήμουν οκτώ χρονών. Πανικός έπιασε όλους τους Έλληνες στο Βατούμ να φύγουν όλοι στην Ελλάδα. Προέβλεπαν την επικράτηση του κομμουνισμού και φοβόντουσαν. […] Ξεκινήσαμε με το πλοίο… όχι ελληνικό, μας άφησαν και πήραμε τα πράγματά μας, όλη την περιουσία μας, ό,τι είχαμε. […] Κάποτε φτάσαμε στην Καλαμαριά. […] Στην Καλαμαριά μείναμε τρία τέσσερα χρόνια… εκεί με την καταστροφή της Σμύρνης, το ’22, γέμισε ο τόπος πρόσφυγες από τη Μ. Ασία. […] Καθίσαμε εκεί (στην Καλαμαριά), αλλά μάθαμε ότι ο δεσπότης Λαυρέντιος (Παπαδόπουλος) κάνει μια κίνηση να μαζέψει κόσμο στην περιοχή της Δράμας, όπου γίνονται καπνά. […] ήθελε να κάνει μια προοδευτική κίνηση, μας έφερε κι εμάς εδώ με τρένο, στη Νέα Κρώμνη […] Μας βάλανε σε σπίτια που είχαν μόνο τα ντουβάρια […] Γερμανικό ήταν το σχέδιο κατασκευής […] Μετά μας δώσανε χρήματα να βάλουμε και τα τούβλα, γιατί ερχόταν ο χειμώνας. Τη νύχτα ακούγαμε ολόγυρα που έρχονταν τα τσακάλια και οι λύκοι… κανείς άλλος να δει τι κάνουμε…
Εδώ ήρθαμε περίπου 10-12 οικογένειες (από την Καλαμαριά). Ήμασταν Τραπεζούντιοι, Κερασούντιοι, Κρωμναίοι κ.ά. […]
Πέρα μακριά στην Τσοπάνγκα, σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από δω από το πάρκο των Κομνηνών έμενε ο Δεσπότης ο Λαυρέντιος, που είχε κοντά του τους δικούς του από τη Βαρενού της Κρώμνης. Κι εκεί προς το τέρμα ήταν καμιά δεκαριά οικογένειες Κρωμναίοι. Πιο εδώ από τους Κρωμναίους κατά ένα χιλιόμετρο ήταν Καρσλήδες, καμιά δεκαριά οικογένειες, και άλλοι. Ήμασταν ομάδες ομάδες […] σαν γύφτοι με τα τσαντίρια μας, με τα πράγματά μας.
Μετά, αφού ήρθαν κι άλλες οικογένειες και κάθισαν, έγινε η διανομή των χωραφιών […] Φρόντισαν ένα μέρος από τα χωράφια στο ενδιάμεσο των ομάδων Καρσλήδων και Τραπεζουντίων και Κερασουντίων και από τις δυο μεριές να μείνει ελεύθερος χώρος για σχολείο και πάρκο. Η ιδέα ήταν για την πρόοδο του συνοικισμού, να γίνει Σύλλογος και πάρκο. Όλοι το δέχτηκαν κι έδωσαν από ένα κομμάτι από τον γεωργικό τους κλήρο στη Ν. Κρώμνη. Εμείς τα παιδιά πηγαίναμε στα δημοτικά σχολεία κάτω στην πόλη με τα πόδια. Συγκοινωνία δεν υπήρχε και έγινε σύσκεψη κι αποφασίστηκε να χτιστεί σχολείο. Μαζέψαμε όλες τις πέτρες απ’ όλα τα χωράφια γύρω […] κι αρχίσαμε το χτίσιμο του σχολείου, χωρίς καμιά δραχμή από το κράτος. […] Μετά ζητήσαμε από τον τότε Πόντιο βουλευτή Δράμας τον Λάμπρο Λαμπριανίδη και μας έβγαλε ένα κονδύλι και φτιάσαμε από την πίσω πλευρά μια αίθουσα για το Νηπιαγωγείο.
Εδώ έγινε αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων. Ήρθαμε εδώ και κάναμε καπνά, ακόμα και όσοι, όπως εμείς, δεν ήξεραν, έμαθαν κι έκαναν καπνά. […] Από οικογένειες με όνομα στη Ν. Κρώμνη ήταν η οικογένεια Αγαθονίδη, οι Ευθυβούληδες, οι Πλατιδαίοι, οι Μισαηλιδαίοι κλπ. […]
Κάναμε το σχολείο, κάναμε το πάρκο των Κομνηνών […] Κάναμε παραστάσεις με ποντιακά θέατρα στο σχολείο. […] Και σ’ όλα διευθύνων νους ήταν ο Ν. Γεωργιάδης (σ.σ. ο αδελφός της αφηγήτριας).
Για τη Νέα Κρώμνη οι πρώτοι Νεοκρωμναίοι έδωσαν τη ζωή τους, τον ιδρώτα τους, νύχτα μέρα να ποτίζουν, να δουλεύουν στο πάρκο τους, ακόμη και στον κεντρικό δρόμο φυτέψαμε δέντρα. […]
Σπίτια υπήρχαν κοντά στην Αγία Βαρβάρα, τα υπόλοιπα ήταν χαλασμένα… Τουρκόπολη ήταν τότε που ήρθαμε η Δράμα. Έλεγε ο αδελφός μου: «Και τις μάντρες σας να τις έχετε καθαρές, να φαίνεται ότι είστε πολιτισμένοι…».
Σάββας Παπαδόπουλος (επιμ.), «Θέματα Εθνογραφίας», Το Λυχνάρι, 24 (5/2001) 21-23.

«Νέα Κρώμνη, το δροσόλουστον προάστειον της πόλεώς μας»

Στην προέκταση της τότε οδού Προσοτσάνης (σημερινή Δημητρίου Γούναρη), αποφασίστηκε το 1924 να ιδρυθεί συνοικισμός. «Το όνομα του συνοικισμού τούτου δέον να λέγεται Νέα Κρώμνη», εισηγήθηκε ο τότε πρόεδρος των Ποντίων Ε. Σπυράντης. Σ’ εκείνον τον άλλοτε γυμνό και ακαλλιέργητο τόπο εγκαταστάθηκαν 200 περίπου οικογένειες Καυκασίων και Ποντίων επί διακοσίων στρεμμάτων γης. Άλλοι αγρότες άλλοι επαγγελματίες, έμποροι, διανοούμενοι, υπάλληλοι. Εκεί αναδύθηκε ένας νέος κόσμος. Άνθησε μια νέα ζωή. Ο συνοικισμός συγκροτούσε μια μικρογραφία του ποντιακού κόσμου. Υπήρξε ένα πρότυπο κοινοτικής ζωής. Τοπόσημο και στοιχείο της ταυτότητας της πόλης.
Η ιδιωτική πρωτοβουλία και η συλλογική δράση με καταλύτη την εργατικότητα των Νεοκρωμναίων δημιούργησαν μια κηπούπολη. Ο πιο ευπρεπισμένος συνοικισμός. Τα παραταγμένα στη σειρά σπίτια με πρασιές και δενδροφυτεμένες αυλές έμοιαζαν με αγρεπαύλεις. Οι Δραμινοί περίμεναν με αγωνία το σούρουπο για να απολαύσουν τον περίπατό τους προς τον Άγνωστο Στρατιώτη ή και πιο κάτω προς τη βρύση της «Τσομπάνκας». Τις Κυριακές ήταν τόση η κίνηση στον κεντρικό δρόμο με τη δενδροστοιχία, που η Τροχαία καλούνταν να λάβει μέτρα! Στο τέρμα του συνοικισμού, στο δυτικό άκρο, η «Λαυρεντιανή Μονή Δράμας (Νέα Σουμελά)».¹

Προοδευτικός συνοικισμός. Ο «πεφωτισμένος» δημοδιδάσκαλος Ν. Γεωργιάδης συνέστησε την Επιτροπή Νέας Κρώμνης, ένα είδος συνοικιακού συμβουλίου δέκα ατόμων από όλες τις ομάδες. Αναλάμβανε πρωτοβουλίες για τον εξωραϊσμό και την πρόοδο του συνοικισμού. Ύδρευση, ηλεκτροφωτισμός και άλλα έργα κοινωφελή. Διέθετε ταμείο, που εκτός από τις εισφορές των κατοίκων, ενισχυόταν και με δωρεές, όπως εκείνη που απέστειλαν από το Οχάιο οι καταγόμενοι από την Πουλαντζάκη αδελφοί Φωτεινόπουλοι.
Ο Ν. Γεωργιάδης ήταν ιδρυτής και του Φιλοπροοδευτικού Συλλόγου «Οι Κομνηνοί». Συγκέντρωνε εντός του τα πιο δημιουργικά στοιχεία της Νέας Κρώμνης: Γ. & Π. Ευθυβούλης, Π. Ευτυχίδης, Σ. Συμεωνίδης, Π. Πιστοφίδης, Θ. Χρυσοχοΐδης, Αγαθ. Τσαούσης, Γ. Πηλείδης, Χ. Παρασκευόπουλος, Π. & Γ. Παυλόπουλος, Ι. &. Δ. Μισαηλίδης, Μ. Γραμματικόπουλος, Ι. Μηλιάδης, Λ. Πουσουλίδης, Δ. Μανίδης, Β. Μαντζανίδης, Γ. Κωφίδης κ.ά. Η ενεργός συμμετοχή γυναικών αποκαλύπτει τη σημαντική θέση τους στην ποντιακή κοινωνία, εξόχως νεωτερικό στοιχείο για την εποχή. Ξεχώριζαν οι: Ε. Ιγνατιάδου, Ε. Παπαδοπούλου, Σ. Χρυσοχόου και οι δεσποινίδες Γ. Γεωργιάδου («κορίτσι με εξαιρετική μόρφωση») και Σ. Κωνσταντινίδου. Ο Σύλλογος ήταν το μέγα πολιτιστικό κεφάλαιο του συνοικισμού. Προσπάθησε να διατηρήσει ήθη και έθιμα και την ποντιακή θεατρική παράδοση. Έργο τους (1930) η περίφημη Βιβλιοθήκη στο πάρκο «Οι Κομνηνοί». Εκεί λειτουργούσε και το κατάστημα του προμηθευτικού συνεταιρισμού «Κοπερατίφ», που προμήθευε με τρόφιμα και άλλα χρειώδη σε χαμηλές τιμές τους κατοίκους.

Προσφυγικοί συνοικισμοί της πόλης: Νέα Στενήμαχος, Ορτακινά, Αμπελόκηποι, Σαράντα Εκκλησιές κ. ά. Μεταφυτεύσεις τόπων. Κοιτίδες «αλησμόνητων πατρίδων». Ονόματα οδών, ναών, Συλλόγων ανασυγκροτούν τη μνήμη της παλαιάς κοινότητας. Και παραπέρα, η αναβίωση ηθών και εθίμων, οικογενειακές ή συγγενικές συγκεντρώσεις, ομαδικά μνημόσυνα και τελετές και άλλες συλλογικές μνημονικές πρακτικές είναι μια ανασύνθεση της ζωής και της οργάνωσης του παρελθόντος σε ένα νέο παρόν που το συνέχει η μνήμη. Αυτή την κοινωνική και πολιτισμική συνέχεια τη βρίσκουμε πιο ζωντανή και πάλλουσα στη Νέα Κρώμνη απ’ όσο σε άλλους συνοικισμούς. Εδώ η τοπική, ποντιακή ταυτότητα παρέμενε έντονη και διακριτή.

Ευστάθιος Σπυράντης

Μαιευτήρας, διευθυντής του Κρατικού ή Νοσοκομείου των προσφύγων Δράμας. Αλτρουιστής και αντιλήπτωρ της προσφυγικής δυστυχίας. Έχαιρε της εκτίμησης της ολότητας των προσφύγων του νομού Δράμας και της τοπικής κοινωνίας. Διέθεσε όλες τις δυνάμεις του, ηθικές και υλικές, για την εξυπηρέτηση του προσφυγικού ζητήματος, «εξ ιδίων του εδαπάνησεν πλέον πεντήκοντα χιλιάδων δραχμών υπέρ προσφύγων πλην δωρεάν νυχθημερόν ιατρικής του υπηρεσίας εις χιλιάδας προσφύγων». Πρόσφερε πολλά στον Πόντο, όπου διέθετε ιδιόκτητη κλινική εκατό κλινών, και είχε υπηρετήσει στη Ρωσία αρχίατρος της ρωσικής στρατιάς. Ο Νομάρχης Δράμας είχε ζητήσει το 1923 από τον υπουργό Προνοίας να τον διορίσει διευθυντή του Κρατικού Νοσοκομείου και για τις πολλαπλές υπηρεσίες του στο έθνος να του απονεμηθεί από την ελληνική πολιτεία ο Αργυρός Σταυρός Τάγματος Γεωργίου Α’.

¹ Δραμηνός [sic], «Η Δράμα», Ποντιακά Φύλλα, 1/9 (1937) 284. Τα εγκαίνια του ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος έγιναν το 1927.