Από την ημέρα της πρώτης εκλογής του Γρηγορίου του Ε’ στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως (1η Μαΐου 1797) μέχρι την ημέρα του απαγχονισμού του (10 Απριλίου 1821), μεσολάβησαν πολλά. Πρώτα: Εκδόθηκε το Βεζυρικό Διάταγμα το οποίο περιείχε την κήρυξη του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ ως έκπτωτου, αν και η πρώτη εκείνη θητεία ήταν ολιγόχρονη. Δύσκολα συμπλήρωνε τον ενάμιση χρόνο. Παρόλα αυτά δέχθηκε σιωπηλά τα επακόλουθα, της χωρίς αιτιολογία αποπομπής του. Την παρουσίασε μάλιστα ως παραίτηση που έγινε με τη θέλησή του. Κατέφυγε πλέον ως εξόριστος στη Χαλκιδόνα και μετά από μερικούς μήνες βρέθηκε στη Δράμα και συγκεκριμένα στη Μονή του Παγγαίου, της Παναγίας της Εικοσιφοινίσσης. Κτήτορας της Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου υπήρξε ο πρώτος της Ορθοδοξίας πατριάρχης, ο Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιος ο Α’, με καταγωγή από τη Δημητσάνα, όπως και ο Γρηγόριος ο Ε΄. Υπήρξαν συντοπίτες κι αυτό πολλές φορές ενέχει θέση συγγένειας, αν και τους χώριζαν αιώνες.
Με την παραίτηση του πατριάρχη Καλλίνικου του Ε’, στις 24 Σεπτεμβρίου 1806, η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως επανεξέλεξε ομόφωνα ως Πατριάρχη τον Γρηγόριο τον Ε’. Στις 18 Οκτωβρίου (1806), γίνεται ένθερμα δεκτός με πρωτόγνωρο λαϊκό ενθουσιασμό. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος διαθέτει γνώση και πείρα. Η δωδεκάχρονος εμπειρία του ως Μητροπολίτου Σμύρνης, του γίνεται οδηγός συχνά. Η μέριμνα σε ότι αφορά τα οικονομικά του Πατριαρχείου, η φιλανθρωπία, η οργάνωση της εσωτερικής ζωής των μοναστηριών, η ρύθμιση της διαβίωσης των αρχιερέων και του κλήρου, η Παιδεία και η ενίσχυση των Γραμμάτων απορροφά το χρόνο του. Στις 10 Σεπτεμβρίου (1808) ωθείται σε παραίτηση. Το Άγιο Όρος γίνεται για δεύτερη φορά τόπος της εξορίας του, ενώ τα εννέα χρόνια που παραμένει στο Περιβόλι της Παναγίας (Άγιο Όρος) αποδεικνύεται εξαιρετικά πρόσφορο για αναγνώσεις βιβλίων.
Η τρίτη Πατριαρχία του Γρηγορίου αρχίζει στις 15 Δεκεμβρίου του 1818. Στις 14ης Ιανουαρίου του 1819 αναλαμβάνει καθήκοντα και αμέσως μετά ιδρύει το «Κιβώτιον του Ελέους» για την οικονομική ενίσχυση των πτωχών. Το πρόσωπο της φιλανθρωπίας του χαμογελά ενθαρρυντικά. Τον επόμενο χρόνο (1820) αναμόρφωσε το «Πατριαρχικό Τυπογραφείο», το οποίο ο ίδιος ίδρυσε και από το οποίο κέρδισε την εκτύπωση πολλών βιβλίων. «Το φιλολογικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, που εξέδιδαν στη Βιέννη ο Θεόκλητος Φαρμακίδης και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης έγραφε: Σπεύδωμεν να κηρύξωμεν εις το Πανελλήνιον τα Ευαγγέλια της από του αγιωνύμου όρους του Άθωνος μετακλήσεως του Παναγιωτάτου Πατριάρχου Κυρίου Γρηγορίου και ταυτόχρονα να επισημάνομαι πως ο σεβαστός ούτος πατήρ γνωρίζει ότι μόνη η παιδεία στερεώνει την θρησκεία εις τα έθνη.
Κι όμως «σε αυτό το σπίτι πρόκειται να πέσει αστροπελέκι».
Τη νύχτα του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) ο Γρηγόριος τέλεσε ο ίδιος συμπαραστατούμενος από 8 αρχιερείς τη θεία λειτουργία στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη. Μετά την ακολουθία της Αναστάσεως με τον γλυκύτατο της χριστιανοσύνης ύμνο στο στόμα «Χριστός ανέστη» απεσύρθη στον κοιτώνα του για να αναπαυθεί. Εκεί κάποιος των οικείων του τον έχει πληροφορήσει για την έναρξη της Επαναστάσεως και μαζί τον ρώτησε: «Και τώρα τι θα γίνει;» Ο Πατριάρχης απάντησε: «Και τώρα και πάντοτε γενέσθω το θέλημα του Θεού!»
Δέκα «10 Απριλίου 1821 με την έκδοση δύο σουλτανικών φερμανιών ο Οικουμενικός Πατριάρχης κηρύχθηκε έκπτωτος και η Ενδημούσα Σύνοδος διατάχθηκε να εκλέξει τον αντικαταστάτη του. Την ίδια ημέρα, με έγκριση του νέου Σειχουσλάμη Yasincizade Abdulvehhap, ο Γρηγόριος απαγχονίσθηκε «έξω της πύλης» των Πατριαρχείων1». Η ζοφερά επέτειος της μνήμης του Γρηγορίου του Ε΄, η οποία αγγίζει την επικαιρότητα (10 Απριλίου χθες) ορίζει τα απαραίτητα στην παρακάτω περιγραφή των τελευταίων ωρών της ζωής του ιερομάρτυρα.
«Την 10ην πρωινήν της επαύριον εδέχετο την επίσκεψη του μεγάλου διερμηνέως στην Υψηλή Πύλη Σταυράκη Αριστάρχη συνοδευόμενου από το γενικό γραμματέα του Υπουργείου των Εξωτερικών, ο οποίος επί παρουσία των κληθέντων εν τω μεταξύ μελών της Ιεράς συνόδου ανέγνωσε σουλτανικό φερμάνι, σύμφωνα με το οποίο ο Γρηγόριος επαύετο του αξιώματος, ως ανάξιος του πατριαρχικού θρόνου, αγνώμων προς την Υψηλήν Πύλην και άπιστος». Στη συνέχεια από την τυπική ανάγνωση της ακυρώσεως του αξιώματός του οδηγήθηκε στις φυλακές, όπου και υπεβλήθη σε φρικτά βασανιστήρια, προκειμένου να αποκαλύψει μέρος από όσα πολλά γνώριζε. Κάνοντας το σταυρό του και λέγοντας προσευχές παρέδωσε το πνεύμα του επί της αγχόνης
Η προσωπικότητά του, και η ίδια τελευτή του Γρηγορίου του Ε’ γέννησαν αμέσως μιαν άνευ προηγουμένου φιλολογική παραγωγή. Ο Εθνικός της Ελλάδος ποιητής, Διονύσιος Σολωμός του έχει αφιερώσει επτά στίχους, σαν να πέρασε στην ιστορία ως επτάφωτη λυχνία. Αυτήν εξάλλου συμβολίζει ο Ύμνος εις την Ελευθερία. Μία λυχνία με ανέσπερο το φως, στους 158 συνολικά στίχους της. Κάθε στίχος και μια φωτερή ακτίνα. Με αυτή την ακτίνα στο χέρι θα ανάψουμε το κεράκι μας στη μνήμη του, για να φωτίσουμε το μεσαίο από τους 7 αφιερωματικούς στίχους στο όνομα του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγορίου του Ε’, όπως:
Όλοι κλαύστε˙ αποθαμένος
ο αρχηγός της εκκλησίας˙
κλαύστε, κλαύστε˙ κρεμασμένος
ωσάν νά ’τανε φονιάς.
1 Ευστάθιος Λιανός Λιάντης, Άγιοι του Θεού,. Θεράποντες του Έθνους. Εκδ. «Ποταμός», σελ.28.
